جزیره خارک یا همان خارگ، در شهرستان گناوه از استان بوشهر قرار دارد. این جزیره را بیشتر به عنوان بزرگترین پایانه نفتی ایران می شناسند چون بیش از ۹۵ درصد از کل صادرات نفتی کشور را به عهده داشته است اما کمتر به این موضوع توجه داشته ایم که خارک باستانی ترین جزیره ایران است و میراث فرهنگی بسیار غنی از تمدن های عظیم کهن پارسی را در دل خود جای داده است. قدیمی ترین کتیبه ای که نام خلیج فارس در آن آمده، کتیبه ای از دوره هخامنشی است که در این جزیره به دست آمده است. به جرات می توان گفت جزیره خارک به دلیل درک کردن تمدن های مختلف، موزه طبیعی باستان شناسی و دیرینه شناسی ایران است.جزیره خارک نزدیک به ۵۷ کیلومتر با بوشهر فاصله دارد. گرچه بیشتر مردم، جزیره را به نام خارک می شناسند ولی نام اصلی آن خارگ است. بومیان جزیره همین نام را به کار می برند و رسمی‌ها هم بالای سردرشان نام خارگ را می‌نویسند. در قسمت شمالی خارک، جزیره ای بسیار کوچک تر و باریک به نام خارکو وجود دارد که نباید آن را با خارگ اشتباه گرفت. البته جمعیت بومیان خارگ بسیار کم و حدود ۸۰۰۰ نفر است. این جزیره بیش از مسکونی بودن اهمیت استراتژیک و اقتصادی دارد و ما امروز در نظر داریم بیشتر به جنبه های فرهنگی آن بپردازیم.جزیره خارک چگونه به وجود آمد: خوب است بدانید جزیره خارگ از اندام های مرجانی و فسیل ها، دو کفه ای ها و سایر جانداران دریایی که آمیخته با ذرات ماسه ای هستند، تشکیل شده و تنها لایه ای نازک از سطح جزیره که ضخامتی حدود ۲۰ سانتی متر تا ۵ متر دارد، لایه ای سخت تر است. جاذبه های دیدنی جزیره خارک: کتیبه هخامنشی: از مهم ترین آثار تاریخی جزیره کتیبه ای است چند هزار ساله از دوره هخامنشی. کتیبه بر روی صخره ای مرجانی به ابعاد ۱۱۶ در ۸۵ کنده شده است. این کتیبه با اهمیت که بر روی آن خطوط میخی در سطور متعدد نگاشته شده، قدیمی ترین سندی به شمار می رود که نام خلیج فارس در آن ذکر شده است. این سنگ نوشته در هنگام مراحل احداث جاده خیلی اتفاقی کشف شده است. شوربختانه سال ۱۳۸۷، عده ای ناشناس به این کتیبه آسیب زده و شکاف عمیقی در میان آن ایجاد کرده اند. جای تاسف بسیار دارد که عده ای برای میراثی چنین با ارزش ذره ای اهمیت قائل نیستند.درختان بومی جزیره: درخت بومی جزیره، درخت لیل یا انجیر هندی است. این درخت بسیار پهن، بزرگ، پر سایه و دارای ریشه هایی است که از زمین بیرون آمده است. ریشه های درخت بر زیبایی آن افزوده چرا که از خاک بیرون زده و بر تنه آن پیچیده است. حتی از بعضی شاخه ها آویزان شده است.بقعه میر محمد: بنای میر محمد مربوط به قرن هفتم هجری است و دو گنبد مخروطی به سبک بناهای عصر مغولی دارد. مصالح اصلی این بنا از سنگ و گچ است. بقعه نمازخانه ای بزرگ و اتاقی کوچک دارد که ضریح و قبر امامزاده در آن قرار گرفته است. باور عامه این است که میر محمد فرزند حضرت علی (ع) است. در آنجا کتیبه ای با این مضمون وجود دارد: «هذه المشهد محمد بن امیرالمومنین علی.»امامزاده میرارم : بقعه امامزاده میرارم یا پیرارم در جنوب شهر خورموج قرار دارد و اهالی بر این باورند که میرارم فرزند سام، پسر نوح پیامبر بوده است. درون بقعه ضریحی وجود ندارد بلکه تنها مقبره ای سنگی و قدیمی به طول ۱۲ متر وجود دارد که با نقوش اسلیمی و طرح سرو کنده کاری شده است. در کنار این سنگ کنده کاری شده، خطوط و نقوش ظریفی طراحی شده که این سنگ مزار را به اثری هنری تبدیل کرده است. بر روی این سنگ ۲ پایه آتشدان سنگی شبیه به آتشدان های دوره هخامنشی رسم شده است. یک قطعه سنگ بیضی در داخل بقعه و روی آن قرار گرفته که قابل حمل است. این سنگ هم باید از آثار باستانی و چند هزار ساله باشد و احتمال داده اند که به پیش از اسلام و دوران تسلط یونانیان و عهد سلوکی برگردد.قلعه هلندی ها: از جاذبه های خارک بقایای قلعه ای در شمال شرقی جزیره است که بخش های مهم آن تخریب شده است. ولی شواهد نشان می دهد که در گذشته برج و بارو داشته است. بر اساس منابع تاریخی قلعه را شخصی هلندی به نام کینپ هاوزن در سال ۱۷۴۷ یعنی به هنگام تسلط بیگانگان بر جزایر خلیج فارس ساخته است. در آن زمان هلندی ها به بهانه تجارت این جزیره را تصرف کرده و مرکزی تجاری در آن به راه انداختند. گورستان باستانی: در بخشی از کوه های جزیره قبرهایی دیده می شود که با توجه به عمق کم و سطح مدور برخی از آنها، می توان احتمال دادند که متعلق به اقوام زردشتی باشد. با این حال بر روی بعضی از این مقابر، تصویر یک صلیب نقش شده است که نشان می دهد قبرها متعلق به مسیحیان است امکانات جزیره: در این جزیره امکاناتی از قبیل مراکز خرید و رستوران و… وجود دارد و همچنین می توانید از سواحل شنی زیبای آن برای شنا استفاده کنید. بهترین ساحل برای شنا در جزیره، پلاژ شرکت نفت است که امکانات مناسبی برای شنا کردن دارد. سفر به جزیره خارگ: از روزهای پایانی اسفند هوای جزیره کم کم گرم می شود و رطوبت هم افزایش می یابد. به همین دلیل مثل بیشتر جزایر جنوبی ایران بهتر است پاییز و زمستان را برای بازدید از خارگ انتخاب کنید. البته توجه داشته باشید که باید از قبل مجوز ورود به این جزیره ممنوعه را از فرمانداری کسب کنید و به این موضوع نیز توجه داشته باشید که هر روز فقط یک بار کشتی از بوشهر به جزیره رفت و آمد می کند. قانون ممنوعیت ورود به جزیره از زمان جنگ ایران و عراق شروع شد و پس از آن نیز به دلایل استراتژیک ادامه پیدا کرد.
ویژگی‌های طبیعی جزیره خارک
این جزیره از فسیل‌ها و اندام‌های مرجان‌ها، دوکفه‌ای‌ها و دیگر جانداران دریایی که آمیخته با ذرات ماسه هستند، تشکیل شده و تنها لایه‌ای نازک از سطح جزیره که ضخامتی در حدود بیست سانتیمتر تا پنج متر و چگالی در حدود ۱٫۵ دارد، دارای سختی بیشتر است. لایه‌های زیرین (که در برش‌های عمودی دیده می‌شوند) از بافتی نرم و رسوبی ساخته شده است که در برابر جریان آب کم دوام هستند. در بسیاری از نواحی خارک، فرسایش آب و باد موجب از بین رفتن لایه‌های زیرین و سقوط و تلاشی لایه‌های مقاوم فوقانی شده است که حامل آثار و نقوش باستانی هستند. این روند فرسایش هم اکنون هم در حال تغییر مختصات ناهمواری‌های جزیره است.در گذشته‌های دور و نزدیک، بسیاری از صخره‌های مرجانی و زیبای خارک برای ساخت‌وسازهای گوناگون به بندرهای گوناگون خلیج فارس همچون گناوه، آبادان و کویت حمل می‌شده است. جزیره خارک از معدود جزیره‌های خلیج فارس است که آب شیرین فراوان داشته است. آب شیرین جزیره خارک در طول تاریخ علاوه بر گودال‌های طبیعی از طریق حفر ده‌ها چاه آب و رشته‌های قنات و نیز هدایت مصنوعی آب‌های سطحی فراهم شده از بارندگی‌ها به سدهای کوچک و گودال‌های طبیعی جزیره فراهم می‌شده است. در سراسر جزیره بازمانده‌های دایر یا بایر سامانه‌های گردآوری و استحصال آب شیرین به چشم می‌خورد که عبارت‌اند از راه‌آبه‌های کوچک و بزرگ هدایت آب به چاله‌های طبیعی یا دست‌ساخته تا چاه‌هایی که ده‌ها متر در دل سنگ کنده شده و گاه دارای چرخ‌های آبکشی با نیروی گاو و دیگر چارپایان بوده‌اند و نیز کاریزهای کهنسالی که در جابه‌جای جزیره دیده می‌شوند و به دلیل بی‌توجهی در حال تخریب و نابودی هستند. برخی از این چاه‌ها همچنان دارای آبی بسیار شیرین هستند که بهره‌برداری چندانی از آنها نمی‌شود. همچنین چاه‌های دیگری نیز در جزیره وجود دارند که مردمان خارک، به مانند دیگر نواحی جنوبی ایران، در انتهای آنها درختان مو را می‌کارند. این درختان بدون نیاز به آبیاری و با استفاده از رطوبت اعماق چاه، هر کدام سالانه تا چند صد کیلو انگور بار می‌دهند.
اقلیم جزیره خارک
اقلیم خارک دربردارنده ویژگی‌های خاص، چشم‌اندازی شگرف و تفاوت‌هایی قابل ملاحظه با دیگر نواحی ایران است که اکنون تمام قابلیت‌های آن به پای صنعت نفت از میان رفته است. جزیره خارک که در ۲۹ درجه و ۱۵ دقیقه و ۲۵ ثانیه عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۲۰ دقیقه و ۲۹ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و در ۴۶ کیلومتری غرب بوشهر واقع شده، در ژرف‌ترین بخش خلیج فارس قرار گرفته است. زمین‌شناسان پیدایش آن را به حدود ۱۴۰۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند. ارتفاع خارک از سطح دریا، در مرکز ۸۳ متر است و در امتداد طول این جزیره تپه‌های فراوانی در جهت شمال و جنوب به چشم می‌خورد. یکی از ارتفاعات جزیره خارک کوهی معروف به «تخت» است که ۷۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. ارتفاعات مرکزی، این جزیره را به شکل یک کشتی بادبانی در آورده و همین ارتفاعات در مقابل بادهای تند شمالی قد علم کرده و سواحل جنوبی را برای پهلو گرفتن کشتی‌ها آرام و مطلوب کرده است. جمعیت خارک اکنون بیش از ۲۰۰۰۰ نفر است که حدود ۷۰درصد آنها مهاجرانی هستند که به دنبال استقرار شرکت ملی نفت، ساکن این جزیره شده‌اند.
روایت‌های تاریخی از خارک
جزیره‌ی خارک، به روایت یونان، «ایکاریا» خوانده شده و «بلین» مورخ رومی، در قرن اول پیش از میلاد، آن را «آراکیا» و «استرابون»، مورخ یونانی، از خارک به نام «ایکاره» یاد کرده است. رومن گیرشمن در مورد وجه تسمیه خارک معتقد است که میان لفظ خارک با نام تاریخی «خاکس» و میان لفظ خارکس و لفظ «خواسپس» که نام تاریخی رود کرخه است، رابطه‌یی وجود دارد. سعید نفیسی می‌نویسد که نام جزیره خارک از کلمه خاراکنه گرفته شده و جزیره خارک امروز جزو همین سرزمین خاراکنه بوده است.
گور معبدهای پالمیران
در بخشی از کوهستان جزیره‌ی خارک گورهای فراوانی احداث شده است که با توجه به عمق کم و سطح مدور بعضی از این گورها، آنها را به زرتشتیان نسبت می‌دهند. همچنین روی بعضی دیگر از این گورها که دارای مدخل‌های کوتاهی هستند، نقش صلیب دیده می‌شود. این هم نشان‌گر این است که مسیحیان مرده‌های خود را در آن جا به خاک می‌سپرده‌اند.
آتشکده جزیره خارک
در ضلع شرقی بقعه امامزاده میرمحمد و روی یک بخش کوهستانی خارک زیربنای یک آتشکده مربوط به عصر ساسانیان وجود دارد که به طور کامل تخریب شده و اکنون روی این زیر بنا، ساختمان کوچکی جهت تأسیسات زلزله‌نگاری ساخته شده است.
گور دلمن در جزیره خارک
یکی دیگر از آثار مهم تاریخی موجود در جزیره‌ی خارک، دو تخته سنگ بزرگ بر فراز کوهستان جزیره است که به صورت ضربی روی هم قرار دارند. «گیرشمن» معتقد است که این اثر یک نمونه از گورهای دلمن بوده و متعلق به هزاره‌ی یکم پیش از میلاد مسیح در حدود سه هزار سال پیش است. اهالی خارک این اثر را «خواهران» نامیده و معتقدند این دو سنگ در واقع دو خواهر بوده‌اند که برای دوری از اجنبی‌ها از خداوند خواستند آنها را به صورت سنگ درآورد.
امامزاده میر محمد حنفیه
یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی جزیره‌ی خارک آرامگاهی است که در قسمت جنوب‌غربی جزیره همچون نگینی خودنمایی می‌کند. بنای این آرامگاه که تاریخ ۷۳۸ ه.ق را بر خود دارد، مربوط به حکمرانی سلسله‌ی سلجوقیان در ایران است. این بنا با دو گنبد هرمی شکل مضرس و گنبد مدور کوچک، زیبایی خاصی را به وجود آورده است. فضای درونی این بقعه با کاشی کاری ستاره‌ایی و هشت ضلعی تزیین شده است. بر اساس اعتقادات اکثر محققین و مورخین، این بقعه آرامگاه محمد حنفیه فرزند امیر المومنین علی (ع) است و کتیبه‌ایی نیز بدین مضمون در داخل آرامگاه وجود دارد: «هذه المشهد امیر المومنین محمد بن امیر المومنین علی (ع) (کتیبه حسین النجاری) بنا بر اعتقادی، میرمحمد حنفیه فرزند حضرت علی (ع) بر اثر ظلم و ستم بنی امیه و بنی مروان نسبت به خاندان بنی هاشم از مدینه مهاجرت کرده و در راه بصره، در خارک اقامت گزیده و به دلیل مسمومیت فوت کرده است. کاشی‌کاری فضای دیوارهای داخلی آرامگاه، اغلب زرین فام و دارای اهمیت فراوانی است. آرامگاه میرمحمد حنفیه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های موجود در جنوب ایران است». مجموعه آرامگاه میر ممد حنفیه با شماره ۲۲۰۵ توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در فهرست آثار ملی ثبت شده است. قلعه پرتغالی‌ها در شمال شرقی جزیره که توسط «بارون کنیپ هاوزن» در سال ۱۷۴۸ میلادی ساخته شده، از دیگر آثار تاریخی خارک محسوب می‌شود. برج و باروهای این قلعه اکنون به طور کامل تخریب شده است. گورستان مسیحیان، آب انبار، قناعت، گورستان اهل سنت و بقعه پیر علم دار، از جمله دیگر آثار تاریخی و فرهنگی جزیره‌ی خارک محسوب می‌شود.
صنعت نفت در جزیره خارک
جزیره خارک بزرگترین بندر صادراتی نفت خام کشور تلقی می‌شود. در طول جنگ ایران و عراق بیش از ۹۰درصد صادرات نفت ایران از این جزیره انجام می‌گرفت. از این‌رو بود که نیروی هوایی عراق، ۲۸۰۰ حمله را به این جزیره انجام داد.در سال ۱۹۱۶ میلادی برای حمل سنگ از حوالی مقبره علمدار در خارک، راه‌آهنی تا اسکله جزیره کشیده شد. این خط آهن به دست کاپیتان تامسون، افسر مهندسی سلطنتی انگلیس، ساخته شده و سنگ‌های آن به مصرف زیرسازی راه‌آهن بصره به بغداد و زیرسازی مخزن‌های پالایشگاه نفت آبادان رسید. بالغ بر ۹۰درصد اراضی این جزیره توسط شرکت‌های نفتی از جمله شرکت پایانه‌های نفتی، شرکت نفت فلات قاره و شرکت صنایع پتروشیمی و شرکت ملی نفتکش ایران مورد استفاده صنعتی و خدماتی قرار گرفته است. توسعه فضای سبز و گسترش خیابان‌ها و بلوارهای بسیار جذاب و دیدنی در بخش شرکتی باعث ساماندهی بافت جغرافیایی و ایجاد شور و نشاط اجتماعی شده است. منبع تأمین انرژی این جزیره از نیروگاه گازی جزیره خارک است.
