مجموعه حاج رئیس مربوط به دوره قاجار است و در بوشهر، خیابان گمرک شنبدی، جنب مسجد، پلاک ۶ واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۲۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مجموعه حاج رئیس ارزشمند و مرتفع و عظیم، برفراز تپه ای کم ارتفاع در فاصله شش متر آب دریا و در محدوده اداره بندر و کشتیرانی قرار گرفته است. این عمارت حدوداً ، یکصد و پنجاه سال پیش توسط یکی از بزرگترین تجار بوشهری در دوره قاجار بنام حاج عبدالرسول طالبی ملقب به رئیس تجار و معروف به حاج رئیس احداث گردیده است.
مجموعه حاج رئیس مجموعه ای از پنج ساختمان تو در تو است که در اواسط دوره قاجاریه توسط تاجری سرشناس به نام آقای حاج عبدالرسول طالبی معروف به حاج رییس ساخته شده است. موقعیت مکانی مجموعه حاج رئیس به دلیل انجام معاملات تجاری جهت خروج و ورود کالاهای تجاری از کشتی ها، نزدیک به دریا بنا گردید و فاصله آن تا دریا ۶ متر است.
حاج عبدالرسول طالبی از بازرگانان بزرگ دوره قاجاریه است و منزلتش در میان مردم به قدری بود که فرد مورد اعتماد مردم و صاحبان سرمایه برای جمع‌آوری پول برای راه‌اندازی بانک ملی ایران شد. رئیس‌التجار لقبی بود که توسط حکومت قاجار به این تاجر داده شد، با گذشت زمان به عنوان «حاج رئیس» به طور رایج و عام شناخته می‌شد.
در واقع قسمتی از این مجموعه بزرگ محل سکونت مالک و قسمت دیگری محل کار منشی ها بوده است. به تبع بافت قدیم بوشهر، مصالح به کار رفته، سنگ های مرجانی و گچ می باشد و در پوشش سقف از چوب های صندل و حصیری به نام بوریا استفاده شده است. در ساخت در و پنجره ها نیز از چوب ساج که محصول کشورهای آفریقایی بوده استفاده شده است. کثرت درب و پنجره های این بنا جهت کوران شدن هوا و خنکی فضای داخلی بنا در تابستان بوده است. در ضلع جنوب باختری این مجموعه، بنایی مرتبط با آن به نام سه کنجه وجود داشت که مراسم عزاداری و روضه خوانی و مجالس مختلف مذهبی در آن صورت می گرفت. متاسفانه این بنا به عللی تخریب شده است .
این عمارت تاریخی به خاطر وسعت و بزرگی، پیچیدگی و ارتباط تمام حیاط‌ها به یکدیگر، از جمله ساختمان‌های یگانه‌ای است که مدتی به وسیله سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (کارفرما) مهندسان و مشاور ارگ بم کرمان (مشاور طرح) و شرکت استوار سازه (پیمانکار طرح) احیا و مرمت شد.
معماری
عمارت حاج رییس بوشهر الگوی مورد توجهی از معماری بومی بوشهر و ساختمانی سفید رنگ است که دارای ظرایف معماری منحصر به فرد است که دو علت دارد:
۱) این معماری ته‌رنگ هایی از معماری جنوب خلیج فارس را دارد.
۲) ظرایف‌ها و پایداری های مخصوصی در فضابندی و ایجاد فضاهای خالص در کنار شکستگی‌های نما و حجم دارد.
سنگ‌های مرجانی و گچ مصالحی هستند که در ساخت این مجموعه به کار رفته است. این مجموعه به طور تدریجی درست شده که در قسمت‌های گوناگون آن دارای تفاوت معماری و کیفیت ساخت برای متخصصان است. عمارت حاج رییس در گذشته هم کاربرد مسکونی و هم تجاری داشته است، مراسم آئینی شَروِه خوانی در عمارت حاج رئیس بوشهر در سال ۹۳ برگزار شد. شروه خوانانی از سراسر استان در این مراسم شروه خوانی کردند، یکی از شروه خوانان پیشکسوت و برجسته استان که پولاد اسماعیلی نام دارد، در این مراسم حضور داشت.شروه خوانی از شکل‌های موسیقی جنوب ایران و به خصوص استان بوشهر است.
محوطه ساختمان حاج رییس ۴۴۵۰ مترمربع مساحت دارد. فضاهای سقف‌دار آن در دو تراز حدود ۵۵۰۰ مترمربع است که ۵ حیاط مرکزی دارد و ساختمان‌های نسبتا متاخر یکی از آن‌ها در حیاط دوم نابود شده است. این ساختمان قدیمی درها و پنجره‌های زیادی دارد که در نگاه اول توجه بیننده را به خود جلب می‌کند و به نظر می‌رسد برای جاری شدن هوا و خنک شدن محیط درونی در روزهای گرم، چنین ساخته شده است. برای ساخت درها و پنجره‌ها از چوب ساج هندی و همچنین از بوریا و چوب صندل در پوشش سقف این ساختمان بهره‌گیری شده است. این عمارت از ۹ حیاط متصل به هم تشکیل شده که ۴ حیاط آن به خاطر توجه نکردن، کاملا خراب شده است.
اتاق‌های نه حیاط در یک، دو، سه طبقه و برای استفاده‌های معین ساخته شده و به عنوان حیاط داخلی، حیاط آشپزخانه، حیاط مسکونی (خانه محمد حسین، فرزند حاج رییس)، حیاط مجلسی (بیرونی)، حیاط مخصوص وسایل و ابزار چهارپایان، حیاط اصطبل و سه حیاط برای سکونت خدمت‌کاران مورد استفاده قرار می‌گرفته است. طبقه‌های ساختمان در حیاط داخلی و از طریق دو نوع راه پله به هم ارتباط پیدا می‌کردند. سنگ‌های کوچک به شکل مربع کف حیاط را پوشش داده بود که اکنون تنها بخشی از آن بر جای مانده است. هر نه حیاط به یکدیگر مرتبط هستند که این ارتباط از خصوصیات این مجموعه است.
محل زندگی حاج رییس حیاط داخلی بود که با دیگر حیاط‌ها از هر طرف ارتباط پیدا می‌کند. کف همه حیاط‌ها سنگ‌فرش شده و سقف اتاق‌ها و طارمه‌ها از تیرهای چندل ساخته شده است. در بیشتر اتاق ها و طارمه‌ها از سقف کاذب به صورت تخته کوبی در زیر تیرهای چندل مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در این عمارت تاریخی از ارسی‌ها، درهای ۲ لنگه، ۳ لنگه، چهارلنگه، ۵ لنگه، پنجره‌ها، سقف کاذب، کرکره‌های چوبی و بسیار گران‌قیمت و با ارزش استفاده شده که از حیث متنوع بودن رنگ‌ها و تعداد آن‌ها (درها و پنجره‌ها)، در میان بناهای بوشهر بی‌همتا است. اما متاسفانه بسیاری از این درها و پنجره‌ها که نشان دهنده هویت تاریخی و هنری منطقه است، ٰدر سال‌های اخیر دزدیده شده است.
