شاید شنیدن نام «باغ موزه قصر» برای نسل‌های قبلی یادآور خاطرات تلخ و ناخوشایند باشد، ولی در حال حاضر، این مکان یکی از دیدنی‌های جالب تهران است؛ بنابراین، اگر دوست دارید تا برای ساعاتی به گذشته سفر کنید و برگی از تاریخ معاصر ایران را ورق بزنید، به دیدن این مکان بروید.
زندان قصر در محل سابق قصر قاجار، یکی از قدیمی‌ترین قصرهای پادشاهان قاجار، در محل تلاقی جاده قدیم شمیران (خیابان دکتر شریعتی) با خیابان عباس آباد (خیابان بهشتی) بنا شده است. این قصر قدیمی در بالای تپه‌ای واقع بوده و چهار برج مراقبت در چهارسوی آن قرارداشت. در ضمن، این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و از این جهت بیشتر از آن که به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت.
علاوه بر این، باغ‌های بسیار بزرگی در اطراف این بنا وجود داشتند که به وسیله استخرها و نهرهای زلال و پُرآبی از یکدیگر مجزا می‌شدند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود که چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران، تهران، خرابه‌های ری و نجف‌آباد، کاخ‌های اشرف‌آباد و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند.
طبق شواهد تاریخی این قصر زیبا در سال 1213هجری قمری و در ابتدای سلطنت فتحعلی شاه ساخته شده و به تدریج در دوران ناصرالدین شاه از رونق افتاده و به مرکزی نظامی تبدیل شده بود. برای مدت‌ها این قصر دارای استفاده‌های مختلفی بود، تا این که به دستور رضاشاه پهلوی به طور کامل تخریب و زندان قصر فعلی به جای آن ساخته شد. زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضا شاه افتتاح گردید. فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد ۱۹۲ اتاق بود با گنجایش ۸۰۰ زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.
وجه تسمیه نامگذاری زندان نیز برگرفته از بنای پیشین، قصر قجری، است. این زندان پس از انقلاب نیز محل حبس زندانیان غیرسیاسی بود تا این که در سال ۱۳۸۲ به دلیل حضور زندان در میانه شهر و همچنین، بافت قدیمی و فرسوده آن توسط شهرداری تهران تبدیل به باغ موزه شد و در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح گردید.
در حال حاضر، فقط عمارت کلاه فرنگی و ساختمانی قدیمی از قصر قجری باقی مانده و زمین‌های شمالی کاخ نیز در اختیار نیروهای انتظامی و قضایی است.
بازدید از باغ موزه قصر به دو صورت انفرادی و گروهی امکان‌پذیر است؛
- ساعات بازدید انفرادی: همه روزه از ساعت ۹ تا ۱۷
- ساعات بازدید گروهی: همه روزه از ساعت ۹ تا ۱۹ (با هماهنگی قبلی)
موزه مارکوف
در ابتدای ورود به موزه مانند اغلب زندان‌ها در آهنی کشویی وجود دارد که در زمان بازدید کاملا باز است و پشت آن راهرویی کوتاه قرار دارد. در دو طرف این راهرو اتاقک‌هایی کوچک قرار دارند که پیش‌تر به‌عنوان محل کنترل ورود و خروج زندان مورد استفاده قرار می‌گرفته است و روی دیوار آن تاریخچه مختصری از موزه برای بازدیدکنندگان حک شده است.
به‌محض ورود به محوطه سرسبز و زیبای باغ موزه قصر، بنای زندان مارکوف در میدان دید ما ظاهر شد. طبق اسناد تاریخی پس از کودتای ۱۲۹۹ هجری قمری و روی کار آمدن رضا خان میرپنج، سقف ساختمان نظميه با توپ ويران شد و زندانيانی كه در ساختمان بلديه محصور بودند، همگی آزاد شدند و عملا زندان از بين رفت. ازاین‌رو، رضاشاه، نیکلا مارکوف ،معمار روسی که از دوستان خود بوده، را مامور بررسی و انتخاب مكانی مناسب برای احداث زندانی جدید به شيوه متمركز می‌کند.
مارکوف نیز پس از انجام بررسی‌هایی قصر وسيع قاجار را برای این کار انتخاب کرد و بلافاصله با تامین بودجه کار احداث آن آغاز و در ۱۱ آذر سال ۱۳۰۸ هجری شمسی توسط رضاشاه افتتاح شد. زندان قصر ۱۹۲ اتاق برای زندانیان داشت كه ۹۶ اتاق آن پنج نفری و بقیه آن‌ها يک نفری بودند. علاوه بر آن در قسمت مريض‌خانه شش اتاق شش نفری و شش اتاق يک نفری برای زندانيان بیمار ساخته شده بود.
نکته جالب اینکه اولین زندانی زندان قصر سرتیپ درگاهی، سازنده زندان، بوده که تنها دو روز پس از مراسم افتتاح زندان، برحسب دستور رضا شاه در اين زندان محبوس شد. وی بعد از مدتی در منزلش تحت نظر قرار گرفت و بعدها ديگر به هيچ شغلی گمارده نشد.
در سمت راست ورودی بنای مارکوف غرفه‌ای شیشه‌ای وجود دارد که در آن‌ها تعدادی از خودروهای قدیمی و زیبا نگهداری می‌شوند. پس از بازدیدی کوتاه در این بخش، وارد ساختمان شدیم. به‌محض ورود راهنمای موزه درخواست کرد تا برای تهیه بلیط به گیشه‌ای که در سمت چپ راهرو قرار داشت، مراجعه کنیم.
محوطه باصفای زندان قصر برگرفته از معیارهای باغ ایرانی بازسازی شده است؛ معماری مسجد و نیز کافه‌ای دنج برای استراحت و تجدید قوا در محوطه سرسبز زندان جلب نظر می‌کنند. البته موارد دیگری مانند برجک دیده‌بانی، دیوار مخروبه و قدیمی زندان و چند مجسمه از جمله دیدنی‌های موجود در این حیاط وسیع هستند.
