بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر اردبیل و از بناهای کم‌نظیر تاریخی ایران است که از لحاظ معماری و کاشی‌کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری قمری و سال‌های پس از آن است. این بنا پس از وفات شیخ به سال 735 هجری قمری، به وسیله فرزند وی؛ صدرالدین موسی پایه‌گذاری شد و شاه عباس بناهای مهمی به این مجموعه افزود و اصلاحاتی در آن انجام داد. اهمیت این اثر تاریخی به‌طور کلی در رابطه‌ای که با سلسله خاندان صفوی دارد جلوه‌گر می‌شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول؛ بنیان‌گذار این سلسله، در این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده‌اند. روی مقبره شاه اسماعیل گنبدی ساخته شده و بالای این گنبد پنج شمشیر نصب شده است که نشانه اسلحه خانواده‌هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند. در این بقعه، مقابر دیگری از سایر شاهان و شاهزادگان و بزرگان خاندان صفوی و امرای آن دوره باقی مانده است، از جمله قبر منسوب به مادر شاه اسماعیل. مجموعه کنونی که به نام بقعه شیخ صفی نامیده می‌شود شامل بیرون بقعه (عالی قاپو)، سردر، حیاط بزرگ، رواق، مقبره شیخ صفی‌الدین، حرم خانه، مقبره شاه اسماعیل، چینی خانه (که دارای گچ‌بری‌های زیبا و چندین درِ چوبی و نقره‌ای نفیس است)، مسجد جنت‌سرا، خانقاه، چراغ خانه، چله خانه، شهیدگاه و متعلقات دیگری است. ساختمان سردرِ اصلی بقعه و محوطه سه گنبد که مزین به کاشی معرق و کتیبه‌هایی به خط رقاع و کوفی است، عظمت و جلوه خاصی به این مکان داده است. مقبره شیخ صفی‌الدین برجی استوانه‌ای شکل است که گنبدی کوتاهی در بالای آن قرار دارد. در زیر گنبد صندوق منبتی وجود دارد که از جمله آثار نفیس بقعه محسوب می‌شود و در حاشیه آن کتیبه‌ای به خط رقاع حک شده است. گنبد مقبره شاه اسماعیل کوتاه‌تر از گنبد مقبره شیخ صفی است و قسمت خارجی آن با کاشی‌های خوشرنگ و کتیبه‌ای به خط کوفی تزئین شده است. در زیر گنبد صندوق نفیس گرانبهایی بر روی قبر قرار دارد. صندوق‌های مزارهای دیگر موجود در این بنا از لحاظ ظرافت و کنده‌کاری بسیار جالب‌اند. بقعه شیخ صفی حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری از جمله عالی‌ترین نوع کاشی‌کاری معرق و مقرنس و گچبری کتیبه‌های زیبا و نفیس به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی و منبت‌های ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و سنگ‌بری است و از سبک معماری مناسبی برخوردار است که تجمیع این همه فضایل هنری در یک مجموعه، از موارد نادر در مجموعه‌های تاریخی کشور به شمار می‌رود. این مجموعه ارزشمند در تاریخ 5 تیر ماه سال 1389 خورشیدی به عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران از سوی یونسکو به ثبت جهانی رسید. یکی از آثار این مجموعه فرش بسیار معروفی به نام قالی اردبیل است که یکی از مشهورترین قالی‌های جهان است و در گذشته در آرامگاه وی بوده اما هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت کشور انگلستان نگهداری می‌شود.
تاریخچه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
این آرامگاه مساحت بزرگی دارد که در زمان های مختلف بناهای متعددی در آن جا ساخته شده اند. آغاز ساخت این بنا در زمان زندگی خود شیخ صفی الدین شکل گرفت. او و فرزندانش مانند صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش برای درست کردن خوانقاهی این محل را انتخاب کردند و بخشی از آن را ساختند. البته منزل او نیز در همین بنا بود. پس از اینکه شیخ صفی الدین از دنیا رفت و طبق وصیت او پیکرش در همانجا دفن شد. شاه طهماسب اول به دلیل ارزشی که شیخ صفی الدین برای او داشت، تصمیم گرفت که این مجموعه را گسترش دهد. برای گسترش بنا تصمیم گرفته شد که هفت بخش به آن اضافه گردد که نشانه هفت مرحله عرفان باشد. این هفت بخش برای رسیدن به بقعه در نظر گرفته شد. این ۷ بخش با ۷ دروازه از هم جدا شدند که آن ها نشانه های هشت نگرش صوفیگری بود. شاهان دیگر صفوی نیز بخش های دیگری به این مجموعه اضافه کردند. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۲۰۱۰ به عنوان یک اثر ملموس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. برای رفتن به آرامگاه باید در شهر اردبیل به خیابان شیخ صفی و میدان عالی قاپو بروید.
معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی به دلیل آن که در طول دوره های مختلف از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ هجری قمری، بناهای مختلفی به آن اضافه شده از لحاظ معماری و هنر تزییناتی بسیار مهم می باشد. سردر ورودی آرامگاه توسط دو لنگه چوبی به حیاط باز می شوند که در مقابل آن، سردر اصلی آرامگاه به نام عالی قاپو قرار داشته که در دوران شاه عباس دوم ساخته شده است. این سردر در حال حاضر در مجموعه دیده نمی شود و در انبار بقعه نگه داری می شود. شما می توانید یک حیاط بزرگ مستطیل شکل را در غرب آرامگاه ببینید. دو حوض سنگی داخل حیاط را به زمان صفویان نسبت می دهند. دیوارهای آجری نیز در آن نمایان است که دارای طاقچه و طاق نماست.برخی از کارشناسان قدیمی‌ترین قسمت مجموعه را به چله خانه جدید (قربانگاه) نسبت می دهند. این بنا بیشتر از باقی مجموعه آسیب دیده و در قسمت غربی آن می توانید حجره های آجری را مشاهده کنید که همگی طاق قوسی دارند. در این قسمت بقایای راه پله ای وجود دارد که نشان دهنده این است که احتمالا چله خانه طبقه ای در بالا نیز داشته است. کارشناسان می گویند که از نوع معماری این بنا می شود حدس زد که خانقاه شیخ صفی اینجا بوده است. بخش دیگری در مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی وجود دارد که به سردر عباسی معروف است. برای دیدن این سردر باید به عرض شرقی راهرو میانی بروید. نام شاه عباس در کتیبه ای در این سردر با تاریخ ۱۰۳۶ دیده می شود. قندیل خانه یا صحن اصلی به محوطه ای مستطیل شکل می گویند که سنگ فرش شده است و یک حوض سنگی کم عمق در میان ان دیده می شود. چاهی در این جا وجود دارد که در گذشته برای تامین آب استفاده می شده اما اکنون قابل استفاده نیست و روی آن پوشیده شده است.
گنبد اللّه اللّه
می توان گفت که این گنبد هسته مرکزی مجموعه است که توسط فردی به نام صدرالدین موسی ساخته شده است. کلمه جلاله الله روی آن دیده می شود که به صورت تکرار شونده کار شده که به همین دلیل این گنبد را گنبد الله الله می نامند. از بیرون این گنبد می توان یک برج آجری دید که استوانه ای شکل است. روی ساقه و گنبد آجری کاشی های فیروزه ای نمایان هستند. آیات قرآن نیز با خط ثلث در کتیبه ای در محل اتصال برج و ساقه گنبد وجود دارد.
چینی خانه
یکی از زیباترین تزیینات معماری را می توانید در چینی خانه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی ببینید. برخی اعتقاد دارند که چینی خانه یکی از قدیمی‌ترین بناهای این مجموعه می‌باشد. قبل از دوران شاه عباس از این قسمت برای اجتماع استفاده می کردند و پس از آن با کمی تغییر در آن، چینی خانه به محلی برای نگهداری از کتاب های نفیس و چینی های سلطنتی تبدیل شد. ظروف چینی که در آن گذاشته می شدند به سفارش شاه عباس اول ساخته شده بودند. این ظروف که همگی مهری سلطنتی داشتند، در جایگاه هایی که دور تا دور این محل برای آن‌ها تعبیه شده بود نگهداری می شدند. وقتی که می خواهید به این قسمت بروید یک چهارطاقی زیبایی را می بینید که ایوان های نیم گنبدی در آن ایجاد شده است. تزیینات منبت کاری و خاتم کاری این ایوان ها را بسیار زیبا کرده است. از زیباترین عناصری که در چینی خانه می توانید مشاهده کنید سقف آن می‌باشد که از چوب و گچ ساخته شده است. در این سقف می‌توانید محفظه‌هایی ببنید که از ارتفاع سه متری بدنه دیوار تا بالا ساخته شده اند که نقش هایی از گل و برگ برای تزیین آن ها به کار رفته است. این محفظه‌ها برای نگهداری از ظروف چینی و اشیای قیمتی درست شده و استفاده می شدند.
