نام شهر ماسوله با تلفظ اصلی «موسلاه» (Mooslah) به زبان تالشی از قرن هشتم و نهم هجری به بعد به همین صورت کنونی بوده است. برخی افراد نام شهر ماسوله را برگرفته از نام کوهی در جوار ماسوله به نام «ماه‌سالار» می‌دانند. این عده می‌گویند که نام این ناحیه در ابتدا «ماسالا» بوده است و بعدها به ماسوله تبدیل شده است. طبق روایتی دیگر، کلمه «ماسوله» از دو واژه «ماس» به‌معنای «کوه و مانع» و «اوله» به‌معنای «بلند» تشکیل شده ‌است که در ترکیب با «های» تصغیر به مفهوم «مانند» آمده ‌است. به همین علت می‌توان نام ماسوله را «کوه بلند» و «کوه مانند» معنا کرد. در زبان‌های سانسکریت و پهلوی، ماسوله به‌معنای «ماه کوچک» یا «سرزمین ماه کوچک» نیز است. طبق گفته برخی افراد دیگر نیز نام ماسوله برگرفته از «موصل»، شهری در اقلیم کردستان است. این عده اعتقاد دارند که اهالی ماسوله در ابتدا کرد بوده‌اند و آیین آن‌ها ایزدی بوده است. البته این روایت، پشتوانه تاریخی محکمی ندارد و بسیاری از پژوهشگران، آن را یک تعبیر سطحی می‌دانند. با توجه به شباهت نام ماسوله به نام «ماسال» (شهری در نزدیکی ماسوله) و روستایی به نام «ماسوله خانی» در شهرستان ماسال و همچنین «کهنه ماسوله» در زبان تالشی، می‌توان با قطعیت گفت که مردم ماسوله از کهنه ماسوله به شهر فعلی ماسوله در قرن هشتم هجری نقل مکان کرده‌اند.

معماری ماسوله، متعلق به دوران زندیه است و مانند بسیاری از نقاط دیگر کشورمان، ایران، به‌صورت پلکانی ساخته شده است. از روستاها و شهرهای پلکانی ایران می‌توان به روستای کنگ در خراسان رضوی، اورامان در کردستان، کزج در اردبیل و وفس در استان مرکزی اشاره کرد. ماسوله به فراخور آب و هوا، شیب زمین، برای دفاع راحت‌تر در برابر غارتگران و البته برخورداری از معماران متبحر به‌صورت زنجیروار ساخته شده‌ است. مصالح استفاده شده در خانه‌های پلکانی ماسوله، چوب، سنگ و خشت هستند. این خانه‌ها معمولا دو طبقه هستند و خانه یک طبقه یا سه طبقه کمتر در این شهر دیده می‌شود. دالان، سیاهچال، انبار، پله‌های بلندی که ارتباط طبقه‌ همکف و طبقه دوم را میسر می‌کنند، پشن (توالت)، چغم (اتاق نسبتا بزرگی برای پذیرایی از مهمان)، نشیمن‌گاه دائمی ساکنان خانه که اتاق کوچکتری نسبت به هال است، «سومه» (مقر زمستانی خانواده) و تالار که ایوان کوچکی را شامل می‌شود، از جمله بخش‌های اصلی یک خانه در ماسوله هستند. به‌طور کلی هر خانه ماسوله از دو قسمت تشکیل می‌شود؛ قسمت زمستانی و قسمت تابستانی. قسمت زمستانی که در زبان محلی با عنوان «سومه» شناخته می‌شود، اتاق کوچکی است که در عقب خانه قرار دارد و نور چندانی به آن نمی‌تابد. تنها نقطه نورگیر این اتاق کوچک، «لون» نام دارد. در وسط قسمت زمستانی خانه‌های ماسوله، یک کوره برای آشپزی و درست کردن غذا و البته تامین گرما تعبیه شده است. شما همچنین در این بخش از خانه با طاقچه‌هایی روبه‌رو می‌شوید که روی آن‌ها، ظروف چینی و مسی چیده شده‌اند. قسمت تابستان‌نشین یا «اتاق پیشخوان»، دارای پنجره‌های ارسی چوبی مزین به شیشه‌های زیبا و رنگارنگ و چند طاقچه جانبی برای ظروف و وسایل است. از این بخش خانه تنها در فصل تابستان استفاده می‌شود. در برخی از خانه‌های ماسوله، علاوه بر قسمت تابستان‌نشین، اتاقکی روی بام ساخته شده است که در زبان محلی به آن، «برج» می‌گویند. بام خانه‌های ماسوله متمایل به کوه ساخته می‌شوند و قسمت پیشین منازل بر عقب آن‌ها مسلط است.

ماسوله دارای ۴ محله اصلی به نام‌های «خانه بر» (خونَ وَر)، «مسجدبر» (مَزَ وَر)، «کِی سَر» شامل «کَفا کِی سَر» و «بِنَ کِی سر» و «اسد محله» (اَسَ مَل) و بازاری چهار طبقه است. بیش از ۳۵۰ واحد مسکونی در ماسوله وجود دارند. جالب است بدانید که تنها یک صد سال پیش، تعداد واحدهای مسکونی ماسوله، ۶۰۰ واحد بوده است. بیش از ۱۲۰ واحد تجاری در بازار ماسوله، بیش از چهار کاروان‌سرا، دو حمام خزینه دار، بیش از ۳۳ چشمه عمومی (خونی)، ۱۰ مسجد و پنج امام‌زاده نیز در ماسوله وجود دارند. در سال‌های گذشته چهار پل چوبی روی رودخانه احداث شدند که مهم‌ترین و پرکاربردترین آن‌ها، پل بنا علی و پل حاجی محمدحسن هستند.

آبشار کوشم، بلندترین آبشار ماسوله با ارتفاع ۳۰ متر در انتهای دره جنگلی ماسوله و در ارتفاعات این منطقه قرار دارد. مسیر زیبای دسترسی به این آبشار با شیبی ملایم در امتداد رودخانه و در جهت مخالف جریان آب، یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر ماسوله است که افراد علاقه‌مند به کوهنوردی را به‌سمت خود جلب می‌کند. پس از حدود یک ساعت کوهنوری و عبور از چند آبشار کوچک به انتهای تنگه و یک دیواره سنگی می‌رسید که آب از بالای آن به پایین می‌ریزد و آبشار زیبای کوشم را به وجود می‌آورد. رودخانه ماسوله رودخان، رودخانه‌ای نسبتا پر آب است که از بالای کوهستان و از چشمه‌‌‌های بالا دستی و برف‌های در حال آب شدن سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه از مرکز شهر ماسوله عبور می‌کند و سپس مسیرش را در کنار جاده ماسوله ادامه می‌دهد. رودخانه ماسوله در منطقه سرایان به دو رود زیگل و لیکوند تغییر نام می‌دهد و در منطقه چومثقال وارد تالاب انزلی می‌شود. آب این رودخانه در انتها، شالیزارهای برنج را آبیاری می‌کند. در داخل ماسوله با دیواره بلندی در کنار رود مواجه می‌شوید که از ورود سیلاب‌ها به داخل شهر جلوگیری می‌کند. آبشار زیبایی به همین نام با ارتفاع بیش از ۲۰ متر، روی رودخانه ماسوله رودخان و در غرب ماسوله و در ابتدای جاده ماجلان قرار دارد. با کمی پیاده‌روی در مسیر رودخانه و در جهت مخالف ریزش آب به آبشار می‌رسید. آبشار ماسوله رودخان در نزدیکی پارکینگ ماسوله قرار دارد. آبشار لارچشمه، یک پدیده طبیعی بی‌نظیر و زیبا با ارتفاع حدود ۶ متر است که در میان درختان سرسبز و متراکم جنگل‌های شمال ایران قرار دارد. این آبشار درست پیش از روستای ماسوله در کنار جاده فومن واقع شده است و وجود حوضچه‌های کوچک آبی، زیبایی فوق‌العاده‌ای به آن اعطا کرده است. وجود قهوه‌خانه، استراحتگاه و رستوران در مجاورت این آبشار خروشان، این جاذبه گردشگری را به مکانی دوست‌داشتنی برای علاقه‌مندان به طبیعت‌گردی، تبدیل کرده است.

آبشار «خُرَّم بو» که در زبان تالشی، به‌صورت «خَربُو» تلفظ می‌شود، یکی از زیباترین آبشارهای این منطقه است که در کنار جنگل‌های اطراف، به خرمی بهشت می‌ماند. این آبشار، یکی از بکرترین جاذبه‌های طبیعی ماسوله است و کمتر کسی به بازدید از آن می‌رود. برای رسیدن به آبشار خرم بو، باید پس از عبور از بازار ماسوله، حدود دو کیلومتر در کوه‌های ماسوله کوهپیمایی کنید و در ضمن، برای پیدا کردن آن به یک راهنمای محلی نیاز دارید. آب‌های خروشان آبشار خرم بو از ارتفاع ۲۰ متری به پایین می‌ریزد و نبود جاده تا آبشار بزرگ خرم بو، سبب شده است که طبیعت این منطقه تا حد زیادی دست نخورده باقی بماند. در مسیر رسیدن به آبشار بزرگ، می‌توانید از سایت سنگ‌نوردی، آبشار کوچک خربو و بقعه امام‌زاده هاشم دیدن کنید و از آب گوارای چشمه ماسوله بنوشید. آبشار توریشوم آبشار تریشوم یکی از آبشارهای پرآب و مبهوت‌کننده استان گیلان است که در دامنه قله تریشوم ماسوله قرار دارد آبشار تریشوم یا «تروشوم» یکی از آبشارهای پرآب و مبهوت‌کننده استان گیلان است که در دامنه قله تریشوم ماسوله قرار دارد. قله تریشوم، ۲,۸۵۰ متر ارتفاع دارد و در ارتفاعات شهر ماسوله واقع شده است. در مسیر بسیار زیبا و جنگلی آبشار توریشوم، چشمه‌های فراوانی وجود دارد که تماشای آن‌ها به راستی روح‌نواز است. آب آبشار توریشوم در بیشتر مواقع سال سرد است و از قله تریشوم سرچشمه می‌گیرد. یکی از دو حوضچه آبشار، عمیق و مناسب برای آبتنی است. پس فرصت را از دست ندهید و تنی به آب بزنید. در ماه‌های بهاری با آب شدن برف‌ها، احتمال گل‌آلود شدن و بالا آمدن سطح آب حوضچه‌های آبشار وجود دارد. در مسیر رسیدن به آبشار باید دو بار از رودخانه عبور کنید، پس اگر متوجه بالا آمدن سطح آب شدید، با توجه به سیل‌خیز بودن منطقه، آبشار را بلافاصله ترک کنید. مسیر دستیابی به آبشار تریشوم از جاده فومن-ماسوله آغاز می‌شود و حدود یک تا ۱٫۵ ساعت با شهر ماسوله فاصله دارد. آبشار تریشوم در یک کیلومتری شهر تاریخی ماسوله در آخرین دوراهی مسیر به نام دوراهی «اشکلت» قرار دارد و برای دسترسی به بالای آبشار، به وسایل فنی نیاز خواهید داشت.

پارک جنگلی ماسوله یکی از جاذبه‌های بکر شهر ماسوله است که با آب و هوایی خنک و پاکیزه، چشم‌اندازهای کوهستانی و جنگل‌هایی زیبا با پوشش گیاهی متراکم و درختانی بلند، هر بیننده‌ای را مبهوت خود خواهد کرد. بخش عظیمی از این پارک زیبا با وسعت حدود ۲۴۰۰ هکتار از کوهستان‌ و میانبدها تشکیل می‌شود.

پارک جنگلی ماسوله یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های این منطقه است و حدود ۸۰۰ تا ۱۸۰۰ متر از سطح آب دریا فاصله دارد. این پارک در ﻏﺮب ﻓﻮﻣﻦ و ۳۵ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی آن واقع شده است و علاوه بر اینکه یک مکان تفریحی به شمار می‌آید، از محیط زیست، درختان و گونه‌های مختلف گیاهی محافظت می‌کند. انواع درختان فندق، راش، ممرز، توسکا، درخت آزاد، گیاهان دارویی و علفی در پارک جنگلی ماسوله دیده می‌شوند.

شما می‌توانید در این پارک جنگلی بی‌نظیر از امکانات رفاهی، آلاچیق، رستوران و دکه‌ها استفاده کنید. آش دوغ، یکی از خوردنی‌‌های مشهور پارک جنگلی ماسوله است، پس از مزه کردن آن به‌هیچ‌وجه غافل نشوید.

بافت سنتی و معماری پلکانی خانه‌های شهر ماسوله، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهر است که توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می‌کند. در ماسوله، سقف یک خانه، حیاط خانه همسایه است، پس توجه داشته باشید که در گشت و گذار در این شهر تاریخی، آرام قدم بردارید تا برای اهالی مزاحمت ایجاد نکنید. یک نکته جالب در طراحی خانه‌های پلکانی ماسوله، رنگ رسی یا زرد آن‌ها است تا در هوای مه‌آلود نیز، قابل‌مشاهده باشند. مردم ماسوله برای حفظ رنگ خانه‌هایشان، سالی یک بار روی بناهایشان را با گلی زرد و سقف آن‌ها را با گلی کبود می‌پوشانند. اهالی ماسوله ‌این دو نوع گل را از کناره‌ رودخانه ماسوله رودخان به دست می‌آورند. گلدان‌های رنگارنگ شمعدانی و دیگر لوازم تزئینی در بالکن‌ها، زیبایی خانه‌های پلکانی ماسوله را چند برابر کرده‌اند. ماسوله، یکی از زیباترین نقاط کشور برای عکاسی است، پس حتما دوربین عکاسی خود را به‌همراه ببرید تا از سوژه‌های ناب این منطقه عکاسی کنید.

بازار ماسوله، قلب تپنده این منطقه کوهستانی است که بازدید از آن، لطف خاصی دارد. مربا و ترشی‌های رنگارنگ، لواشک‌های خانگی، عروسک‌های رنگارنگ کاموایی، کیف‌های گلیمی، آینه‌های کارشده، ظروف مسی و صنایع دستی از جمله گزینه‌هایی هستند که در این بازار برای تماشا و خرید در دسترس شما قرار دارند. بازار ماسوله چهار سطح مستقل از هم دارد و مغازه‌ها در سطح پایین یک طبقه‌ای و در سطح بالا از دو طبقه تشکیل شده‌اند. در هر گوشه‌ای از بازار کوهستانی و متفاوت ماسوله، کافه و رستوران‌هایی با نمای زیبای کوه‌های سرسبز قرار گرفته‌اند که غذاهای محلی و خوراکی‌های ترش و شیرین متعددی را به شما پیشنهاد می‌کنند.

بازار شهر ماسوله، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهر است که می‌توان در آن انواع سوغاتی از جمله چموش، گلیم، محصولات حصیری، شال و جوراب، صنایع چوبی و فلزی، لباس‌های محلی و شیرینی اگردک، عروسک‌های کوچک رنگارنگ کاموایی، دستکش و روفرشی (نوعی جوراب ساق کوتاه) نخی و پشمی، لیف حمام، جوراب ساق کوتاه و بلند، کلاه پشمی و غیره را خریداری کرد. رب انار، لواشک، گلپر، اگردک و خوراکی‌های هیجان‌انگیز دیگر نیز از جمله سوغاتی‌های شهر ماسوله هستند.

جاده ماسوله یکی از زیباترین جاده‌های شمالی پرپیچ و خم کشور است که با طبیعتی زیبا و سرسبز و پوشش گیاهی متراکم، سفری به‌یادماندنی برای شما رقم می‌زند. در گذر از این جاده به‌خصوص در فصول گرم سال، شیشه‌ها را پایین بکشید و از آب و هوای کوهستانی منطقه لذت ببرید. پاکیزگی و رایحه خارق‌العاده هوای جاده ماسوله، شما را در همان راه رسیدن به شهر مدهوش خواهد کرد. برای رسیدن به شهر ماسوله، کافی است خود را به فومن برسانید و سپس از طریق یک جاده مستقیم، طی یک ساعت رانندگی و با طی کردن حدود ۳۵ کیلومتر مسافت خود را به ماسوله برسانید. اگر با ماشین شخصی سفر نمی‌کنید، می‌توانید سوار تاکسی‌ها یا مینی بوس‌های ماسوله از شهر فومن یا رشت شوید و خود را به ماسوله برسانید. فاصله ماسوله از تهران، ۳۸۲ کیلومتر است و طی کردن آن، حدود ۵ ساعت طول می‌کشد. مسیر تهران به ماسوله از اتوبان تهران-کرج آغاز می‌شود و به اتوبان قزوین-رشت می‌رسد. نرسیده به شهر رشت و پس از عبور از پلیس راه، یک خروجی برای شهر فومن وجود دارد که باید از آن خارج شوید و پس از گذر از شهر فومن به ماسوله بروید. برای ورود به شهر ماسوله باید ورودیه پرداخت کنید و پس از پارک ماشین در پارکینگ از پلکان مقابل بالا می‌روید تا خودتان را در قلب خانه‌های زیبای ماسوله ببینید. یکی دیگر از مسیرهای دسترسی به ماسوله از طریق جاده ماجلان به ماسوله از طرف استان اردبیل است. ماجلان، آخرین روستای استان اردبیل در مسیر جاده خلخال به ماسوله است. این جاده، یک مسیر قدیمی برای عبور کاروان‌های پیاده یا چهارپایان بود که بعدها با بزرگ‌تر شدن روستا‌های واقع در مسیر و راه‌سازی، توسعه یافت و امکان عبور خودرو هم فراهم شد. پروژه آسفالت و ایمن‌سازی جاده ماجلان به ماسوله در حال تکمیل شدن است، اما کماکان بخش‌هایی از جاده خاکی است.