قلعه جلال الدین گرمه یکی از برجستهترین قلعههای نظامی خراسان شمالی محسوب میشود که در سدههای ششم تا هفتم هجری ساخته شده، این قلعه بر روی تپهای نسبتا مرتفع سنگی قرار دارد، با مصالحی چون سنگ و ملاط ساروج و گاها آجر ساخته شده و دارای پلانی شش گوش با شش برج مدور در اطراف آن است که درب ورودی آن در ضلع جنوب واقع شده و در سالهای گذشته نیز عمارتی در بالای این درب مشاهده میشد. عمارت مفخم یکی از بناهای تاریخی دوره قاجار در بجنورد است که در اوایل دهه 1300 هجری قمری به دستور یارمحمدخان شادلو، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است. این عمارت 34 اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به با انواع کاشی کاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی تزیین شده است. مصالح به کار رفته در بنا شامل آجر با ملات گچ است. هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده سیزدهم را به تماشا می گذارد. این بنای تاریخی با شماره 952 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است. عمارت آیینه خانه مفخم بنای آیینه خانه یکی از آثار تاریخی مربوطه دوره قاجار بجنورد است. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل داده است. این بنا در انتهای خیابان شریعتی شمالی در شهر بجنورد قرار دارد و 4 مناره در طرفین ورودی اصلی قرار دارد که روی 2 مناره کلمه محمد 12 بار به شیوه کاشی کاری معقلی نوشته شده، همچنین در طبقه دوم، اتاق آیینه کاری شده ای وجود دارد که بنا، نام خود را از آن گرفته است. این بنا در دهه 1300 هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم، ساخته شد و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفت. طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی (ممتحن الدوله)، اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه همزمان با عصر ناصری در داخل باغ بزرگی به نام دلگشا ساخته شد. پلان این بنا مستطیل شکل بوده و در دو طبقه به ابعاد تقریبی 11×18 متر و به ارتفاع حدود 10 متر ساخته شده که در مجموع 9 اتاق دارد. یکی از اتاق های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد 8×3 متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه کاری شده است. بنای آیینه خانه به شماره 1167 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال 1379 تاکنون به عنوان موزه اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد
تالار آیینه
ساختمان آیینهخانه در ۲ طبقه به ابعاد تقریبی ۱۱ در ۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده است که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاقهای فوقانی، تالاری به ابعاد ۳ در ۸ متر است که تمام دیوارها و سقف آن با طرحهای زیبای آیینهکاری شده است. آنچه اطلاق نام آیینهخانه را بر این بنا موجب گشته، وجود این تالار با تزیینات آیینهکاری در طبقه فوقانی است که به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقاتهای رسمی سردار مفخم، حاکم بجنورد و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسایل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار میگرفته است. از نکات قابل توجه این تالار، وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیتهای برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و همچنین سران حکومتی کشورهای همجوار است، که شاخصترین آنها شاه طهماسب، شاه عباس، آغا محمدخان، فتحعلی شاه و کریمخان زند است که در قسمت گیلویی زیر سقف نصب شده و خود مروری است بر تاریخچه فعالیتهای سیاسی انجام شده در این بنا. در تزیین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده که شامل نقش چلچراغ، مقرنس،, نمای بیرون عمارت، نقوش اسلیمی گیاهی، هندسی و … است.
ویژگیهای معماری بنا قسمت اول
مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر، ماسه، آهک و گچ بوده که در جهت رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا از سنگ استفاده شده است. همچنین چوب روسی به صورت عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا به کار گرفته شده است. آیینهخانه، توسط فضای سبز محدودی از جمله گلکاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه منفک میشده است. بنای فوقالذکر دارای پلانی آزاد بوده، رعایت نظام هندسی، وجود تقارن و الهامپذیری از معماری غرب به عنوان مثال استفاده از کاشی هفترنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده میگردد. در ساخت نمای آیینهخانه از کاشی در سه تکنیک هفترنگ، معقلی و اسلیمی استفاده شده است. ابعاد بنا ۹۰/۱۰ × ۱۸ متر ارتفاع آن با احتساب منارهها ۶۰٫۱۴ متر و مساحتی بالغ بر ۵٫۳۹۲ متر را شامل میشود. ساختمان دارای سه درب ورودی در اضلاع شمالی ورودی اصلی، غربی و شرقی است که هر سه به راهرویی در طبقه اول منتهی میشوند.در یک طرف این راهرو حجرههایی و در سوی دیگر چهار اتاق قرار دارد. در دو انتهای راهرو پلکانهایی تعبیه شده که به طبقه فوقانی جایی که تالار آیینه در آن واقع شده است، ختم میشود. طبقه دوم نیز شامل چهار اتاق و تالار آیینه است. دربهای این طبقه از جنس چوب صندل بوده که با استخوان تزیین شدهاند. سقفها مشبک چوبی هستند که این خود از شاخصههای معماری عصر قاجار محسوب میشود. سقف بنا دو پوششه بوده که شیروانی آن قبلا از جنس سفال و هماکنون از ورق گالوانیزه است. در نمای شمالی اصلی عمارت ۴ نیم ستون به قطر تقریبی ۱۱۰ سانتیمتر و ارتفاع ۱۰ متر مشاهده میشود. دو نیم ستون دارای یک تاج نیم دایرهای هستند که شکل گلدسته را تداعی میکنند و دو نیم ستون دیگر فاقد تاج هستند. این نیم ستونها با کاشیهای فیروزهای و لاجوردی و نیز کاشیهای سیاه، سفید و زرد مزین شدهاند. نیم ستونها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شدهاند که کلمه محمد به خط کوفی به طور منظم در این نیم ستونها از پایین به بالا ۱۲ مرتبه تکرار شده است.
ویژگیهای معماری بنا قسمت دوم
در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایرهای وجود دارد که نسبت به دو تاج نیم دایرهای روی منارهها بسیار بزرگتر است. نقوش کاشیکاری این نیم ستونها گل لاله به رنگ قرمز و آبی به صورت سر بالا و واژگون نصب شده است زمینه لاجوردی کاشیکاری و نقوش جدال بین شیر و اژدها در آن دیده میشود. در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها سمبلی از جدال بین خیر و شر بوده است. در این تصویر در حالی که اژدها سمبل شر، شیر را در بر گرفته، شیر سمبل خیر با فشردن گلوی اژدها، شر را به آستانه نابودی میکشاند. در کنار جدال بین خیر و شر، دو تفنگدار در حالی که به زمین زانو زدهاند، محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفتهاند. این سربازان نیز خود میتوانند نمادی از خیر و شر که با هم در جنگند، باشند. در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که درب ورودی را در میان گرفته است. کاشیهای این قسمت به رنگ زرد فیروزهای و لاجوردی تزیین شدهاند. پیشانی طاق با نقوش اسلیمی تزیین شده است. در دو طرف درب ورودی نقش دو سرباز در حال نگهبانی از بنا به چشم میخورد که حالت چشمها و طرز ایستادن سربازان یادآور تابلوهای تعزیه عصر قاجار است. در بخش میانی نما یک طاق جناقی وجود دارد که در قسمت میانی آن پنجرهای به ابعاد ۲۹۰ سانتیمتر قرار دارد، به نام طارمی و علت بزرگ بودن آن تامین نور تالار آیینه و ایجاد چشمانداز مناسب به فضای بیرون است. تزیینات این طاق محرابگونه، نیز با کاشیکاری با طرح و نقوش اسلیمی است. بین قسمت فوقانی و میانی نما دو ردیف کاشی هفترنگ نصب شده که به طور کلی در معماری این دوران رسم بر این بوده است که نام معمار و بانی بنا در قسمت بالای ورودی به صورت کاشیکاری حک میشده، در این بنا هم قبلا در همین محل کتیبهای وجود داشته است که محدوده حکومتی سردار مفخم و همینطور نام بانی بنا در آن نقش بسته بوده که در دوران پهلوی به دستور رضا شاه این کتیبه از سردر بنا جدا شده و به جای آن کاشیکاری فعلی نصب شده است. در بخش تحتانی طاقدیسها یک طاقچه جناقی به ارتفاع ۲۰/۲ متر دارای پایهای پوشیده از سنگ مرمر وجود دارد. قسمت داخلی این طاق با کاشی هفترنگ، زرد، لاجوردی و حاشیهای به رنگ سیاه تزیین شده است. در قسمت بالای این طاق روی یک کتیبه لاجوردی مملو از نقوش اسلیمی منازعه گاو و شیر نقاشی شده است که به یاد آورنده نقوش گاو و شیر حک شده در حجاری دیوارههای تخت جمشید است.