مسجد نصیرالملک شیراز از مساجد معروف شیراز است که در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی مسجد شاه چراغ قرار دارد. این مسجد که از جمله بناهای دیدنی دوران قاجار در شهر شیراز و استان فارس است در سال ۱۲۹۳ قمری توسط حسنعلی نصیرالملک ساخته شد. مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ شمسی به طول انجامیده است. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بینالمللی مرمت آثار تاریخی از سالها پیش آغاز شده است. مسجد نصیرالملک شیراز دارای حیاط وسیع است که حوض بزرگ در وسط آن میباشد. در سمت شمال حیاط طاق مروارید، در سمت شرق شبستان با هفت ستون سنگی، در سمت جنوب دو گلدسته زیبا و در سمت غرب شبستان اصلی قرار دارد که دارای دریچههای با شیشه های رنگی است. مسجد نصیر الملک از نظر کاشیکاری و مقرنس کاری از زیباترین مساجد ایران است. مسجد دارای صحن وسیعی می باشد که در سمت شمال آن قرار دارد. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است٬ که سقف آن با کاشیهای رنگارنگ مزین گشته است. مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر روی آن کار شده و زیباتر است٬ طاق این شبستان روی ستونها سنگی و با طرح مارپیچ روی آن در دو ردیف ششتایی و به تعداد ۱۲ عدد به نیت ۱۲ امام قرار گرفته است. این شبستان دارای ۷ درگاه است که آن را با ۷ در چوبی با شیشههای رنگارنگ به صحن مسجد مرتبط میکند. سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاریهای زیبا تزیین شده است. کف آن با کاشیهای فیروزهای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب میشود. مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای ۳ نیم طاق در ۳ طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد. این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین شده است.ایوان جنوبی نیز دارای ۲ گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد. در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در دو طرف این طاقنما ۲ طاق کوچکتر نیز وجود دارد. در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنسکاری شده است. روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد. مسجد نصیرالملک در سال ۱۳۵۸ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه مسجد نصیرالملک
نصیرالملک لقب میرزا حسن علی خان، حاکم فارس، بوده که در ۱۲۵۵ خورشیدی دستور ساخت مسجد را داد. او از خانواده سرشناس قوام شیرازی و پسر قوامالملک بود. نصیرالملک همانطور که از اسمش میشود فهمید، از طبقه اشراف بود. مردم او را به عنوان حاکمی عادل میشناختند که بخش زیادی از املاکش را به خیریه اختصاص داد. جالب است بدانید نوادگان نصیرالملک هم درآمد امروز این مسجد را برای امور خیریه هزینه میکنند.اگر کتیبه مسجد را بخوانید، نام حاج محمد حسن معمار و میرزا رضا کاشی گر کار را به عنوان معمار مسجد میبینید. ۱۱ سال طول کشید تا در ۱۲۶۶ کار ساخت و تزیین این بنا بهپایان برسد، اما بدون شیشههای رنگی معروفش. احتمالا استاد حاج میرزا که چند سال بعد شیشهها را طراحی و اجرا کرد، میدانست چه کار ارزشمندی به جا گذاشته، ولی شاید تصورش را نمیکرد که سالها بعد گردشگران از شهرها و کشورهای مختلف چطور جذب بازی رنگ و نور شیشههای رنگی مسجد نصیرالملک میشوند.
ویژگی های مسجد نصیرالملک
جلوی دو در چوبی باشکوه مسجد که بایستید و سرتان را بالا بگیرید، مقرنسکاری طاق نمای بزرگ آن چشم تان را میگیرد. کاشیهای هفت رنگ آن بیشباهت به مسجدهای دیگر نیست، اما حضور رنگ صورتی از همینجا حضورش را به رخ میکشد. رنگ همه کاشیها در این بنا رنگ طبیعی ست. پایتان را که از هشتی آجری داخل بگذارید، وارد حیاط مسجد میشوید که دلباز است و تماشایی؛ حوض وسط حیاط، گلدانهای دورش و ساختمانهایی که اگرچه چشمگیرند، شاید فرق خاصی با مسجدهای دیگر نداشته باشند. اما این تازه شروع داستان است. در شمال حیاط طاق مروارید را پیدا میکنید و در جنوب، ایوان جنوبی و گلدستهها قرار گرفتهاند. ایوانهای شمال و جنوب چندان قرینه به نظر نمیرسند، چراکه در شمال گلدستهای طراحی نشده. در شرق گاو چاه و شبستانی ست که هفت ستون رنگی دارد و در شمال شرقی حیاط دیگری وجود دارد که امامزاده زنجیری را در آن پیدا میکنید. اما از ضلع غربی بگوییم که همه داستانها به اینجا ختم میشوند، شبستان اصلی مسجد نصیرالملک که پنجرههایش را با شیشههای رنگی پوشاندهاند؛ شیشههایی که نور را به رنگین کمانی از شور و قشنگی تبدیل میکنند.
شبستان اصلی
آنچه مسجد نصیرالملک را بین گردشگران معروف کرده، صحنههایی ست که در این شبستان میبینید. از سقف تا پنجره و ستونهای شبستان غربی دیدنی است. کاشی کاریها چشم نوازند و اگر سرتان را بالا بگیرید، تزیین و معماری سقف کاری میکند تا جایی که گردن درد اجازه دهد، سرتان را بالا نگه دارید و غرق تماشا شوید. کاشیها پُرند از نقش گل و بوته و آیههایی که با خط ثلث نوشته شدهاند.ستونهای شبستان غربی دو ردیف ششتایی هستند که تعدادشان یادآور دوازده امام است. مارپیچهای روی ستونها همیشه توجه توریستها را به خودش جلب میکند. بین این ستونهای قشنگ، هفت طاق چشمهای قرار گرفته که درمجموع منظره دلچسبی به وجود آوردهاند. در امتداد آنها محراب را پیدا میکنید که کف آن از سطح شبستان کمی پایینتر است و با سنگ مرمر فرش شده. تزیین این شبستان ممکن است شما را به یاد مسجد وکیل بیندازد که تصورتان هم درست است، چراکه در تزیین نیم نگاهی به مسجد وکیل داشتهاند. اما جلوه این زیباییها با وجود عبور باریکههای نور از شیشههای رنگی صدچندان میشود. هفت پنجره بزرگ ساختمان با چهارچوب چوبی و شیشههای رنگی که طرح گل دارند، پوشیده شده. اگر صبح زود به مسجد نصیرالملک بیایید، تابش نور به پنجرهها غوغا میکند. بازار عکاسی و تماشا در این ساعت از روز حسابی داغ است. خیلی از مسافران با شور و شوق از خواب صبحگاه شان میگذرند تا این بازی رنگ و نور را از دست ندهند.
کف شبستان با فرشهای رنگی پوشیده شده و زمانیکه نور پنجرهها روی فرش میافتد، جشن رنگ برپا میشود. اگرچه بعضیها فکر میکنند اگر فرش نبود، بازی رنگها دیدنیتر هم میشد.
نکتههای جالبی درمورد معماری و تزیین شبستان وجود دارد، مثل ستونهای سنگی آن که سنگهایش از کوههای اطراف شیراز جمعآوری و حجاری شدهاند. یا تعداد پنچرههای معروفش که هفت تا هستند، تمثیلی از هفت آسمان یا هفت درِ بهشت.
در شیشههای رنگی شبستان چهار رنگ اصلی میبینید، زرد، آبی، سبز و قرمز. همه این شیشهها قدیمی هستند و در مرمت آنها هم از شیشههای قدیمی خانههای دیگر استفاده شده. در تصویر کاشیهای مسجد نصیرالملک نقش کلیسا هم پیدا میشود، اتفاقی که تنها در دوره قاجار ممکن بود بیفتد.
قسمت های مختلف مسجد نصیر الملک
شبستان شرقی
اینجا شبستان زمستانیست. سقف آن با کاشیهای کوچک تزیین شده و هشت طاقنما دارد. موزه اوقاف در شبستان شرقی قرار گرفته. سر درِ این شبستان با شعر حضرت سعدی قشنگتر شده: غرض نقشیست کز ما باز ماند. پشت شبستان شرقی به گاو چاه راه دارد.
گاو چاه
با وجود امکاناتی که امروز در زندگی داریم، تصور دویست سال پیش سخت بهنظر میرسد. آنها گاهی برای آب کشیدن از چاه، از گاو یا حیوانات دیگر کمک میگرفتند. چاه مسجد نصیرالملک از قدیم مانده و گاو چاه محل نگهداری حیواناتی بوده که از چاه آب میکشیدند. آب چاه وارد حوضچه میشد و بعد از فواره حیاط مسجد فوران میکرد.
طاق مروارید
ایوان شمالی مسجد به طاق مروارید یا شاهنشین معروف است. سقف آن مقرنسکاری باشکوهی دارد و بهخاطر تورفتگی طاقهای آن که شبیه مروارید است، به طاق مروارید مشهور شده. همه جای این ایوان با کاشیهای هفترنگ تزیین شده و خیلی چشمنواز است.
ایوان جنوبی
ایوان یا طاقنمای جنوبی سقفی شبیه طاق مروارید دارد و با مقرنسکاری تزیین شده. گلدستههایش آنرا از از طاق شمالی متمایز کرده، ولی کاشیکاریهای مشابهی دارند.
امامزاده زنجیری
امامزاده سید جلال الدین که از نوادگان امام سجاد است، به امامزاده زنجیری شهرت دارد. آرامگاه او در شمال شرقی مسجد نصیرالملک در حیاط کوچکی قرار گرفته. بنای امامزاده زنجیری را در دوران صفوی ساختهاند، اگرچه بعضی از تزیینهای آن در دوره زندیه و قاجار انجام شده.
بهترین زمان دیدن مسجد نصیرالملک کی است؟
تردیدی نیست که صبح زود و درست زمانی که درهای مسجد روی بازدیدکنندگان باز میشود، بهترین زمانی است که میتوانید تابش نور اریب آفتاب را روی شیشههای رنگی تماشا کنید. تجربه گردشگران میگوید نه تنها قبل از ساعت ۱۰ صبح زمان مناسبیست، بلکه نیمه دوم سال زاویه تابش نور جذابتر از بهار و تابستان به نظر میرسد.