نصیرالملک لقب میرزا حسن علی خان، حاکم فارس، بوده که در ۱۲۵۵ خورشیدی دستور ساخت مسجد را داد. او از خانواده سرشناس قوام شیرازی و پسر قوام‌الملک بود. نصیرالملک همان‌طور که از اسمش می‌شود فهمید، از طبقه اشراف بود. مردم او را به‌ عنوان حاکمی عادل می‌شناختند که بخش زیادی از املاکش را به خیریه اختصاص داد. جالب است بدانید نوادگان نصیرالملک هم درآمد امروز این مسجد را برای امور خیریه هزینه می‌کنند.اگر کتیبه مسجد را بخوانید، نام حاج محمد حسن معمار و میرزا رضا کاشی گر کار را به ‌عنوان معمار مسجد می‌بینید. ۱۱ سال طول کشید تا در ۱۲۶۶ کار ساخت و تزیین این بنا به‌پایان برسد، اما بدون شیشه‌های رنگی معروفش. احتمالا استاد حاج میرزا که چند سال بعد شیشه‌ها را طراحی و اجرا کرد، می‌دانست چه کار ارزشمندی به جا گذاشته، ولی شاید تصورش را نمی‌کرد که سال‌ها بعد گردشگران از شهرها و کشورهای مختلف چطور جذب بازی رنگ و نور شیشه‌های رنگی مسجد نصیرالملک می‌شوند.

جلوی دو در چوبی باشکوه مسجد که بایستید و سرتان را بالا بگیرید، مقرنس‌کاری طاق نمای بزرگ آن چشم‌ تان را می‌گیرد. کاشی‌های هفت رنگ آن بی‌شباهت به مسجدهای دیگر نیست، اما حضور رنگ صورتی از همین‌جا حضورش را به ‌رخ می‌کشد. رنگ همه کاشی‌ها در این بنا رنگ طبیعی ‌ست. پای‌تان را که از هشتی آجری داخل بگذارید، وارد حیاط مسجد می‌شوید که دل‌باز است و تماشایی؛ حوض وسط حیاط، گلدان‌های دورش و ساختمان‌هایی که اگرچه چشمگیرند، شاید فرق خاصی با مسجدهای دیگر نداشته باشند. اما این تازه شروع داستان است. در شمال حیاط طاق مروارید را پیدا می‌کنید و در جنوب، ایوان جنوبی و گلدسته‌ها قرار گرفته‌اند. ایوان‌های شمال و جنوب چندان قرینه به‌ نظر نمی‌رسند، چراکه در شمال گلدسته‌ای طراحی نشده. در شرق گاو چاه و شبستانی ‌ست که هفت ستون رنگی دارد و در شمال شرقی حیاط دیگری وجود دارد که امامزاده زنجیری را در آن پیدا می‌کنید. اما از ضلع غربی بگوییم که همه داستان‌ها به این‌جا ختم می‌شوند، شبستان اصلی مسجد نصیرالملک که پنجره‌هایش را با شیشه‌های رنگی پوشانده‌اند؛ شیشه‌هایی که نور را به رنگین‌ کمانی از شور و قشنگی تبدیل می‌کنند.

آن‌چه مسجد نصیرالملک را بین گردشگران معروف کرده، صحنه‌هایی ‌ست که در این شبستان می‌بینید. از سقف تا پنجره و ستون‌های شبستان غربی دیدنی است. کاشی ‌کاری‌ها چشم نوازند و اگر سرتان را بالا بگیرید، تزیین و معماری سقف کاری می‌کند تا جایی که گردن ‌‌درد اجازه دهد، سرتان را بالا نگه ‌دارید و غرق تماشا ‌شوید. کاشی‌ها پُرند از نقش گل و بوته و آیه‌هایی که با خط ثلث نوشته شده‌اند.ستون‌های شبستان غربی دو ردیف شش‌تایی هستند که تعدادشان یادآور دوازده امام است. مارپیچ‌های روی ستون‌ها همیشه توجه توریست‌ها را به خودش جلب می‌کند. بین این ستون‌های قشنگ، هفت طاق چشمه‌ای قرار گرفته که درمجموع منظره ‌ دلچسبی به ‌ وجود آورده‌اند. در امتداد آنها محراب را پیدا می‌کنید که کف آن از سطح شبستان کمی پایین‌تر است و با سنگ مرمر فرش شده. تزیین این شبستان ممکن است شما را به ‌یاد مسجد وکیل بیندازد که تصورتان هم درست است،‌ چراکه در تزیین نیم ‌نگاهی به مسجد وکیل داشته‌اند. اما جلوه این زیبایی‌ها ‌با وجود عبور باریکه‌های نور از شیشه‌های رنگی صدچندان می‌شود. هفت پنجره بزرگ ساختمان با چهارچوب چوبی و شیشه‌های رنگی که طرح گل دارند، پوشیده شده. اگر صبح زود به مسجد نصیرالملک بیایید، تابش نور به پنجره‌ها غوغا می‌کند. بازار عکاسی و تماشا در این ساعت از روز حسابی داغ است. خیلی از مسافران با شور و شوق از خواب صبحگاه ‌شان می‌گذرند تا این بازی رنگ و نور را از دست ندهند.

کف شبستان با فرش‌های رنگی پوشیده شده و زمانی‌که نور پنجره‌ها روی فرش می‌افتد، جشن رنگ برپا می‌شود. اگرچه بعضی‌ها فکر می‌کنند اگر فرش نبود، بازی رنگ‌ها دیدنی‌تر هم می‌شد.

نکته‌های جالبی درمورد معماری و تزیین شبستان وجود دارد، مثل ستون‌های سنگی آن که سنگ‌هایش از کوه‌های اطراف شیراز جمع‌آوری و حجاری شده‌اند. یا تعداد پنچره‌های معروفش که هفت تا هستند، تمثیلی از هفت آسمان یا هفت درِ بهشت.

در شیشه‌های رنگی شبستان چهار رنگ اصلی می‌بینید، زرد، آبی، سبز و قرمز. همه‌ این شیشه‌ها قدیمی هستند و در مرمت آنها هم از شیشه‌های قدیمی خانه‌های دیگر استفاده شده. در تصویر کاشی‌های مسجد نصیرالملک نقش کلیسا هم پیدا می‌شود، اتفاقی که تنها در دوره قاجار ممکن بود بیفتد.

شبستان شرقی

این‌جا شبستان زمستانی‌ست. سقف آن با کاشی‌های کوچک تزیین شده و هشت طاق‌نما دارد. موزه اوقاف در شبستان شرقی قرار گرفته. سر درِ این شبستان با شعر حضرت سعدی قشنگ‌تر شده: غرض نقشی‌ست کز ما باز ماند. پشت شبستان شرقی به گاو چاه راه دارد.

گاو چاه

با وجود امکاناتی که امروز در زندگی داریم، تصور دویست سال پیش سخت به‌نظر می‌رسد. آنها گاهی برای آب کشیدن از چاه، از گاو یا حیوانات دیگر کمک می‌گرفتند. چاه مسجد نصیرالملک از قدیم مانده و گاو چاه محل نگهداری حیواناتی بوده که از چاه آب می‌کشیدند. آب چاه وارد حوضچه می‌شد و بعد از فواره حیاط مسجد فوران می‌کرد.

طاق مروارید

ایوان شمالی مسجد به طاق مروارید یا شاه‌نشین معروف است. سقف آن مقرنس‌کاری باشکوهی دارد و به‌خاطر تورفتگی طاق‌های آن که شبیه مروارید است، به طاق مروارید مشهور شده. همه جای این ایوان با کاشی‌های هفت‌رنگ تزیین شده و خیلی چشم‌نواز است.

ایوان جنوبی

ایوان یا طاق‌نمای جنوبی سقفی شبیه طاق مروارید دارد و با مقرنس‌کاری تزیین شده. گل‌دسته‌هایش آن‌را از از طاق شمالی متمایز کرده، ولی‌ کاشی‌کاری‌های مشابهی دارند.

امامزاده زنجیری

امامزاده سید جلال الدین که از نوادگان امام سجاد است، به امامزاده زنجیری شهرت دارد. آرامگاه او در شمال شرقی مسجد نصیرالملک در حیاط کوچکی قرار گرفته. بنای امامزاده زنجیری را در دوران صفوی ساخته‌اند، اگرچه بعضی از تزیین‌های آن در دوره زندیه و قاجار انجام شده.

تردیدی نیست که صبح زود و درست زمانی که درهای مسجد روی بازدیدکنندگان باز می‌شود، بهترین زمانی است که می‌توانید تابش نور اریب آفتاب را روی شیشه‌های رنگی تماشا کنید. تجربه گردشگران می‌گوید نه تنها قبل از ساعت ۱۰ صبح زمان مناسبی‌ست، بلکه نیمه دوم سال زاویه تابش نور جذاب‌تر از بهار و تابستان به نظر می‌رسد.