قلعه بیرجند که با نامهای قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته میشود، بزرگترین و قدیمیترین بنای تاریخی بیرجند به شمار میرود این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد. این قلعه با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب میشود البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت میدهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمنها و ازبکها محافظت میکرده است. قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. این قلعه دارای 7 برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد. در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است. قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی میباشد. این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آن ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود. در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری میشد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانوادههای خود و دارایی هایی منقول از طریق نقبهایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند. این نقبها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل میشد. بنای قلعه را برجهایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برجها که به شکل استوانه هستند. روزنههایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر میباشد و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب میشده، دیوار بنا با فرم آمده آن همچنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر میدهد. این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.
معماری این بنای تاریخی
وسعت قلعه بیرجند در حدود ۳۰۰۰ متر مربع است. در ساخت این قلعه از مصالحی همچون خشت، گل و چینه استفاده شده است. این قلعه دارای دو در ورودی است که یکی از آنها در ضلع شمالی و در دیگر در ضلع غربی واقع شده است.در چهار طرف قلعه برجهایی را میبینید که به شکل استوانهای ساخته شدهاند. همگی این برجها دو طبقه هستند. البته لازم است بدانید که در ابتدا تعداد کل برجهای قلعه ۷ عدد بوده که یکی از آنها در گذر زمان از بین رفته است و در حال حاضر ۶ برج باقی مانده را میتوانید تماشا کنید. در داخل هر کدام از این برجها نیز روزنههایی به چشم میخورند که به منظور دیدبانی و تیراندازی در مواقع نیاز تعبیه شده بودند.همچنین دیوارهای این بنا نیز با بزرگی و همچنین شکل برآمدهای که دارند، امکان انجام دیدبانی بر فراز باروها را برای نگهبانان بهتر فراهم میکردند. در نگاه کلی باید اشاره کنیم که پلان این قلعه به صورت یک چهار ضلعی با چهار برج در چهار گوشه آن به اضافه دو برج در دو ضلع شرقی و غربی است.انبارهایی نیز در این قلعه ساخته شده بود تا در آنها آب و آذوقه ذخیره شود تا در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار گیرد. جالب است بدانید که راهروهایی زیرزمینی نیز ساخته شده بودند که این قلعه را به تعدادی از بناهای مهم شهر بیرجند مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی، قنات قصبه و خانه افراد مهمی که به حکومت آن زمان مرتبط بودند، نیز وصل میکرده است. مثلا اگر دشمن حمله میکرد، افراد مهم حکومتی میتوانستند همراه با خانوادههایشان از طریق این مسیرهای زیرزمینی به قلعه بیرجند بروند و در آنجا پناه گیرند!