باغ گلشن

باغ گلشن که با توجه به قرار گرفتنش در خیابان تاریخی گلشن به همین نام مشهور است، اوایل قرن سیزدهم هجری قمری یعنی اواخر حکومت لطف‌علی خان زند و در بحبوحه‌ی به قدرت رسیدن آغامحمدخان قاجار و به دستور امیر محمدحسن خان عرب زنگویی، حاکم تون (فردوس) و طبس ساخته شده است. امیر محمدحسن خان اراضی و مستقلات بسیار زیادی در مناطق طبس، فردوس، بشرویه و گناباد داشته است که بخش قابل ملاحظه‌ای از آن‌ها را قبل از مرگش برای مصارف خیریه وقف کرده است. این وقف اموال توسط امیر محمدحسن خان در دو نوبت صورت گرفته است. نوبت اول در سال ۱۲۱۸ هجری قمری که به وقف اول معروف است و نوبت دوم در سال ۱۲۳۴ هجری قمری که به وقف ثانی معروف است. باغ گلشن هم یکی از همین املاک وقفی است که وقف آن مربوط به نوبت اول بوده است.

باغ گلشن که مساحتی در حدود هفت هکتار دارد، با طولی در حدود ۲۶۶ متر و عرضی در حدود ۲۶۰ متر، تقریبا مربع‌شکل است. دو خیابان اصلی متقاطع، محوطه‌ی باغ را به چهار مربع بزرگ تقسیم کرده‌اند و هر یک از این مربع‌ها با گذرگاه‌های کوچک به چهار کرت تقسیم شده‌اند. در میان این باغ، استخر نسبتا بزرگی وجود دارد که دارای سه فواره‌ی طبیعی است.تنها ساختمان این باغ، ساختمان سردرب است. این ساختمان عمارتی دوطبقه است که یک زیرزمین کوچک نیز دارد. طبقه‌ی اول این عمارت شامل تالاری بزرگ و ایوانی برای مشاهده‌ی مناظر باغ و شهر می‌شود که دو ستون بر زیبایی این ایوان افزوده‌اند. البته ساختمان سردرب، در زلزله‌ی ویرانگر شهریور ۱۳۵۷ به طور کامل از میان رفت و ساختمان کنونی با توجه به نقشه‌ی ساختمان سابق بازسازی شده است.

برای آبیاری این باغ، هم از آب‌های سطحی و هم از سفره‌های آب زیرزمینی منطقه بهره جسته‌اند. این باغ را در منطقه‌ای احداث کرده‌اند که آب چشمه‌های سرد و گرم که از کوهستان‌های اطراف شهر طبس جاری می‌شوند و به سمت شهر در جریان هستند، در این منطقه به یکدیگر می‌رسند، از انتهای باغ وارد شده توسط جوی‌هایی به سمت کرت‌ها هدایت می‌شوند و پس از آبیاری کرت‌ها از زیر هشتی ساختمان سردرب خارج شده و به سمت شهر می‌روند.به منظور استفاده از منابع آب زیرزمینی در این باغ چاه آبی از نوع چاه‌های آرتزین در آن حفر شده است که از این جهت پدیده‌ای در آبیاری محسوب می‌شود. این چاه در زیر استخر بزرگ وسط باغ قرار دارد. فواره‌ها، خروجی‌های آب این چاه هستند و استخر بزرگ در واقع محل ذخیره‌ی آب چاه است. چاه آرتزین یا چاه جهنده در این نوع چاه‌ها، آب برای خارج شدن از زمین به هیچ نیروی خارجی نیاز نداشته و این خود فشار آب است که سبب خارج شدن آب از چاه می‌شود. این خروج طبیعی آب، با توجه به محل قرار گرفتن چاه نسبت به پستی و بلندی‌های منطقه، قابل توضیح است: چاه‌های آرتزین به گونه‌ای طراحی و حفر می‌شوند که سطح ارتفاع آب‌های زیرزمینی متصل به چاه، بالاتر از دهانه‌ی چاه (محل خروج آب) باشد که در نتیجه، فشار آب‌های زیرزمینی برای ایجاد هم‌سطحی باعث فوران آب از دهانه‌ی چاه می‌شود. باغ گلشن با بهره‌گیری از این دوسیستم آبیاری، آب جاری دائمی دارد و از این حیث در میان باغ‌های نادر ایران قرار می‌گیرد.

مکانی که باغ گلشن در آن ساخته شده در اصل نخلستان بوده است. از این رو نخل‌های باغ گلشن که در حدود دوهزار نفر هستند، قدیمی‌ترین درختان این باغ به شمار می‌روند. از دیگر درختان میوه‌دار باغ گلشن، درختان انار و مرکبات مانند نارنج هستند که به طور مساوی میان کرت‌ها و به صورت شطرنجی توسط معمار اولیه‌ی باغ کاشته شده‌اند. در هر یک از چهار کرت باغ گلشن در حدود پانصد اصله درخت انار و ۲۵۰۰ اصله درخت مرکبات وجود دارد.از میان گونه‌های مختلف درختان تزیینی، چنارها، سروها و بیدها در کنار چمنزارهای طبیعی بر زیبایی باغ گلشن افزوده‌اند. بوته‌های گل، جزء گیاهان جدانشدنی از طراحی باغ‌ها هستند. باغ گلشن نیز برای تکمیل زیبایی خود دارای گل‌های رز سرخ، اطلسی سفید و ختمی است. همان‌طور که بیان شد، گونه‌های مختلف گیاهی که هر کدام با اقلیم‌های متفاوت آب‌وهوایی سازگاری دارند، در باغ گلشن وجود دارند، چناری که خاص مناطق سردسیر و نخلی که ویژه‌ی مناطق گرمسیر است.

در دهه‌ی پنجاه خورشیدی، دو پلیکان مهاجر در مسیر مهاجرت خود از مناطق سرد سیبری متوجه منطقه‌ی خوش آب‌وهوای باغ گلشن شده و آنجا را برای زندگی خود انتخاب می‌کنند. این دو پلیکان بعد از ورود به باغ گلشن مورد توجه مردم قرار گرفته و همان‌جا ماندگار می‌شوند. متأسفانه یکی از این دو پرنده در زلزله‌ی شهریور ۵۷ زیر آوار ماند و از بین رفت، ولی پلیکان دیگر تا سال ۱۳۹۴ در باغ گلشن زندگی می‌کرد.البته در سال‌های اخیر، تعدادی پلیکان به باغ گلشن آورده شده‌اند و همچون پلیکان‌های مسافر باغ گلشن را مکانی مناسب برای زندگی یافته‌اند.