بازار قدیمی تبریز با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع بزرگ ترین بازار سرپوشیده سنتی جهان است. بازار قدیمی تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. عواملی مانند سبک معماری بازار، آرایش مغازه ها، کثرت تیمچه ها، کاروان سراها، دالان ها، راسته ها و همچنین انواع مشاغل و حرفه ها، وجود تعداد بسیاری مدرسه و مسجد که عمدتاً از سابقه تاریخی برخوردارند، این بازار را به نمونه عالی مجهز تجارت، کسب و زندگی اسلامی و شرقی تبدیل کرده است.پیشتر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جادهٔ ابریشم و گذر روزانهٔ هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. این بازار حدود ۳ سدهٔ پیش و پس از وقوع زمین لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده است. بازار قدیمی تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تاریخ بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهانگردانی که از سدهٔ چهارم هجری تا دورهٔ قاجاریان از این بازار بازدید کرده اند، دربارهٔ آن اطلاعاتی ارائه داده اند. هستهٔ مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده است. این بازار از سمت شرق به عالی قاپو (مجموعهٔ کاخ های ولی عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش هایی از شمال رودخانهٔ مهران رود را شامل می شود و این دو بخش به وسیلهٔ پل های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می شوند.پیش تر یکی از ارکان های اصلی و اساسی بازار تبریز، ارامنه بودند؛ به طوری که یکی از گردشگران فرانسوی از جایگاه ویژه و ممتاز مغازه های آن ها در این بازار در تجارت با تاجران روس خبر داده است. ارامنه داد و ستد بسیاری با اروپاییان داشتند؛ به گونه ای که ارامنهٔ گرجستان برای نخستین بار کالاهای انگلیسی را از استانبول خریداری کرده و وارد مناطق شمالی ایران کردند. بازارچه های بازار تبریز : ـ بازار امیر تبریز : بازار امیر یکی از مهم ترین و پررونق ترین بازارهای تبریز است. میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علی خان وزیر شاه سلیمان و نوهٔ میرآخور شیخ صفی الدین اردبیلی، این بازار را بنا نهاده است. وی در زمان ولی عهدی عباس میرزای نایب السلطنه وارد تبریز شده و به جهت حمایت های او به سمت امیرنظامی رسیده است. ـ بازار بلورفروشان تبریز : بازار بلورفروشان (قیزبستی) پیش تر مکان فروش بهترین وسایل شیشه ای از جمله بلور در سطح تبریز بوده است. تیمچه ها و سراهای آن شامل “تیمچهٔ قندفروشان”، “تیمچهٔ مظفریه”، “دالان بادامچی لر”، “دالان حاج شیخ”، “دالان میرزا مهدی”، “سرای میرزا مهدی” و “سرای گرجیلر (جورجیلر)” می شود. ـ بازار حرمخانه تبریز : از تیمچه ها و سراهای بازار حرمخانه می توان به “تیمچهٔ سعدیه”، “تیمچهٔ هاشمیه”، “سرای آلمانی ها” و “سرای صاحب دیوان”و (ساختمان سنگی کلانتری ۸ سابق) اشاره کرد. بازار تبریز از بازارچه ها دالان ها، تیمچه ها سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته است ـ بازار شیشه گرخانه تبریز : بازار شیشه گرخانه در گذشته محل فروش انواع شیشه بوده و بیش تر دکان های آن به شیشه سازی مشغول بوده اند. این بازار پیش تر از دو سرا به نام های “حاج رسول” و “میرزا علی النقی” تشکیل یافته بود؛ ولی شهرداری تبریز این دو سرا را تخریب کرده و در محل آن ها، بازار و پارک شمس تبریزی را احداث نمود. امروزه بازار شیشه گرخانه محل عرضهٔ انواع لوازم آرایشی و لوازم التحریر است. ـ بازار صادقیه تبریز : بازار صادقیه از گذشته تا به امروز، محل فروش انواع قالی دست بافت تبریز بوده است. از تیمچه ها و سراهای معروف این بازار می توان “تیمچهٔ حاج رحیم”، “دالان خونی”، “سرای بزرگ شاهزاده”، “سرای دباغایی”، “سرای دودری”، “سرای قدیم سید حسین”، “سرای کوچک شاهزاده” و “سرای میانهٔ سید حسین” نام برد. بازار تبریز حدود ۳ سدهٔ پیش و پس از وقوع زمین لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ بازسازی شده است ـ بازار عباچی تبریز : “تیمچهٔ اخلاقی”، “تیمچهٔ حسینی”، “تیمچهٔ شعرباغان” و “سرای میراسماعیل” از تیمچه ها و سراهای مهم بازار عباچی محسوب می گردند. ـ بازار کفاشان تبریز : بازار کفاشان یکی از عمده ترین مکان های تولید و عرضهٔ کفش در تبریز است. تیمچه ها و سراهای متعدد این بازار، محل دوخت و تولید انواع کفش است. از مهم ترین تیمچه ها و سراهای بازار کفاشان می توان به “تیمچهٔ امید”، “تیمچهٔ حاج ابوالقاسم”، “سرای امید” و “سرای حاج ابوالقاسم” اشاره کرد. ـ بازار یمنی دوز تبریز : بازار یمنی دوز در گذشته محل دوخت نوعی کفش محلی به نام یمنی بوده است. تیمچهٔ شفیع و سراهای آقا، شاهزاده و شفیع، از مشهورترین تیمچه ها و سراهای این بازار به شمار می روند. راسته بازار تبریز : راسته بازار جزء یکی از بزرگ ترین بازارچه های بازار تبریز است. تیمچه ها و سراهای متعددی در این بازار وجود دارد که محل عرضه بسیاری از اقلام مورد نیاز مردم است و از این حیث به بازار ملی نیز شهرت دارد. “تیمچهٔ حاج تقی”، “تیمچهٔ حاج شیخ”، “تیمچهٔ حاج صفرعلی”، “تیمچهٔ حاج محمدقلی”، “تیمچه های دودری”، “دالان خان”، “سرای حاج محمدقلی”، “سرای درعباسی”، “سرای دودری”، “سرای شیخ کاظم”، “سرای کچه چی لی”، “سرای گرچیلر (جورچلر)”، “سرای میرزا مهدی”، “سرای میانهٔ حاج سید حسین”، “سرای میرزا جلیل” و “سرای نوی حاج سید حسین” از مهم ترین تیمچه ها و سراهای راسته بازار محسوب می شوند. بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ شمسی به عنوان وسیعترین مجموعه سرپوشیده جهان در فهرست آثار ملی ثبت شد.مفهوم این گفته را وقتی درک خواهید کرد که اقبال داشته باشید و بر سقف بازاری بایستید که طولش به یک کیلومتر میرسد. از شهری که در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و کالاهای شرق و غرب در آن مبادله میشده، بازاری جز این هم انتظار نمیرود.تا جایی که شاردن فرانسوی آن را عالیترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاقهای دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است. همچنین ابن بطوطه مینویسد: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیدهام.» تنوع وسیع سازههای آجری به هم پیوسته، سبک معماری، کثرت سراها و تیمچهها، وجود مدرسه و مسجد همه از اهمیت و امتیازات خاص این بازار به شمار میروند.زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری علاوه بر خساراتی که بر دیگر آثار باستانی تبریز وارد کرد، بازار را نیز با خاک یکسان نمود و این همان سالی بود که کریمخان زند وفات یافت.اما معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز از چندین راسته و تیمچه و سرا تشکیل شده که تیمچه امیر از این میان بزرگترین گنبد و تیمچه مظفریه با شکوهترین معماری را داراست.
معماری بازار تبریز
بازار تبریز بهگونهای ساخته شده که بخش بیرونی آن در هماهنگی با بافت شهری است و به بناهای معمولی شباهت دارد. علاوه بر این، اهمیت بازار تبریز فقط به وسعت آن مربوط نمیشود و از نظر تسلط معماران در استفاده از آجر و سفالهای آجری اهمیت دارد که باعث ایجاد فضاهای متنوعی شده است. یکی از ویژگیهای جالب این بازار، دریچههای موجود در مرکز طاقهای آن است که امکان خروج هوای گرم را میسر میکنند؛ ضمن اینکه در بخشهایی از بازار هیچ دریچهای تعبیه نشده است تا باعث وقوع کوران نشود. دیوارهای ضخیم این سازه نیز موجب حفظ حرارت در زمستان میشوند. تیمچهها: تیمچههای بازار به فروش یک کالای خاص اختصاص دارند و قیمت کالاهای آن گرانتر است. بهعنوان مثال برای کفاشان، پارچه فروشان، چینی فروشان، میوه فروشان، کلاهدوزان، مسگران، حلاجان و غیره فضایی جداگانه در نظر گرفته شده است. تیمچه مظفریه به عرضه فرشهای نفیس، تیمچه امیر به فروش طلا و جواهرات و تیمچه کلاهدوزان به ارائه کلاههای پشمی آذری میپردازند. این تیمچهها با وجود شباهتهایی که از لحاظ تعداد اضلاع و کادربندی دارند؛ اما الگوی ساختشان متفاوت است و مثلا تیمچههایی که فرم طولی دارند، پراکندگی نورگیرها در آنها باعث شکلگیری ریتمی از نور و تاریکی میشود. تیمچهها سقفی گنبدی و آجرکاری دارند و درهای ورودی آنها روزها باز و با فرارسیدن شب و همین طور ایام تعطیل بسته میشوند. اغلب سراها و تیمچهها در سه طبقه ساخته شدهاند که طبقه پایینی برای نگهداری کالا یا انبار است، طبقه دوم بهعنوان محل کار و تجارتخانه کاربرد دارد و نهایتا طبقه سوم که برای استراحت استفاده میشود. راستهها: راستههای اصلی از طریق راستههای فرعی به یکدیگر وصل شده که تیمچهها و سراها در حدفاصل بین آنها بنا شدهاند. در محل تقاطع راستهها، سهراهی و چهارراهیهایی وجود دارد که با طاقهای گنبدی آجری تزیین شده است. راستههای بازار، معابر عمومی مسقف و فاقد در ورودی هستند که مهمترین راستههای بازار تبریز شامل راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، بازار یمنی دوز، بازار ابوالحسن، بازار دله زن بزرگ و کوچک و... میشود. با توجه به بارندگی و برودت هوای تبریز، راستههای بازار را بهصورت سرپوشیده ساختهاند. علاوه بر این، بلندی سقف آن به پنج تا ۶ متر میرسد که نسبت به بازارهای نقاط گرمسیری ایران، سقف کوتاهتری دارند تا گرما را حفظ کنند. هنگام قدمزدن در این بازار میبینید که راستهها دارای عرضی حدود چهار تا پنج متر بوده و در راستای شمالی-جنوبی هستند. کاروانسراها: کاروانسراهای متعددی در بازار تبریز وجود دارد، از کاروانسرای بزرگ امیر تا کاروانسرای حاج ابوالحسن و کاروانسرای حاج میرزا محمد که در روزگار خود پررونق بودند. این سازهها شامل محوطهای برای تخلیه کالاها و بار چهارپایان، اتاقها، حجره و انبارها میشوند. حیاط کاروانسراها بهعنوان تنفسگاه بازار بوده است و از طریق دریچههای بالای گنبد بازار، اکسیژن و هوای تازه را وارد بازار میکردند. سراها: سراهای مهم و معروفی مانند سرای گرجیلر، سرای میرزا مهدی، سرای خان، سرای حاج محمدقلی، سرای امیر، سرای امید و سرای کچهچیلر در بازار تبریز وجود دارد که شامل واحدهای کوچک با حیاط روباز میشوند و در گذشته کالاها در محوطه آن تخلیه میشد
دالانها: دالانهای بازار تبریز از دالان خونی (قانلی دالان) گرفته تا دالان میرزا محمد، دالان میرزا مهدی و غیره، سراها، کاروانسراها و تیمچهها را به بازار اصلی متصل میکنند و اغلب نام آنها از روی تیمچهها و سراهای وابسته گرفته شده است.
مدارس و مساجد: بازار تبریز علاوه بر ۱۲ مدرسه علوم دینی، حدود ۳۰ مسجد تاریخی نظیر مسجد جامع، مسجد حجتالاسلام، مسجد مسجد مفید آقا و مسجد مقبره دارد که مزین به ستونهای سنگی، گنبدهای ضربی و مقرنسکاری هستند.
گرمابهها: حمام خان، حمام قاضی، حمام میرزا مهدی و حمام نوبر از جمله گرمابههای بازار تبریز هستند که بهلحاظ معماری و قدمت تاریخی اهمیت دارند.
بازار، تیمچه و سرای امیر
بازار امیر که به بورس طلا و جواهر اختصاص دارد، از زیباترین و پررفتوآمدترین بخشهای بازار تبریز محسوب میشود که نهتنها بین خریداران، بلکه بین گردشگران نیز پرطرفدار است. حدود ۱۱۲ مغازه در این بخش فعالیت دارد که اکثر آنها به جواهرفروشی و تعدادی به فروش پارچه، عطر و لوازم آرایشی مشغول هستند. میرزا محمدخان امیرنظام که در زمان ولیعهدی عباس میرزا نایبالسلطنه به تبریز رفته بود، این بازار را میسازد.تیمچه امیر که قدمتش به دوره قاجار بازمیگردد و در ابتدای بازار تبریز قرار دارد، یکی از باشکوهترین تیمچههای بازار تبریز با معماری خارقالعاده است که در حوزه فروش طلا و جواهرات فعالیت میکند. تیمچه امیر که طرحی هشت ضلعی دارد؛ علاوه بر کاربندیهای زیبا و طاقهای مقرنس، بزرگترین گنبد آجری بازار تبریز را در خود جای داده است. حجرههای تیمچه در دو طبقه قرار گرفتهاند. سرای امیر وسیعترین سرای بازار تبریز است و صحن بزرگ مستطیل شکلی به بزرگی ۳,۳۵۰ متر مربع دارد که حجرههایی در دوطبقه دورتادور آن را احاطه کردهاند. این سرا به شکل متقارن ساخته شده است و دو محور عمود بر هم و متقارن دارد.
تیمچه مظفریه
تیمچه مظفریه از معروفترین تیمچههای تاریخی بازار تبریز است که قدمت آن به سال ۱۳۰۵ هجری قمری در زمان ولیعهدی مظفرالدین شاه قاجار میرسد. این تیمچه از مهمترین مراکز فروش فرش و قالی دستبافت در تبریز و استان آذربایجان شرقی به حساب میآید؛ ضمن اینکه اموری همچون طراحی و مرمت انواع فرش و تابلوفرش نیز در این بازار انجام میشود. درباره نامگذاری این تیمچه گفته میشود که پس از اتمام ساخت بنای آن، مظفرالدین شاه برای بازدید از آن میرود و زبان به تحسین تیمچه میگشاید که طبق عرف باید در پاسخ او میگفتند که پیشکش ولیعهد است و به این ترتیب آن ملک به ولیعهد میرسید. به همین دلیل حاج شیخ جعفر قزوینی که بانی آن بود، نام تیمچه را مظفریه اعلام میکند که باعث خوشحالی ولیعهد میشود و امتیازات ویژهای به او میدهد و به این ترتیب مالکیت تیمچه در دست خود شیخ باقی میماند.با وجودی که با گذر زمان، تغییراتی در ماهیت اولیه تیمچه اتفاق افتاده، تعادل موجود در آن حفظ شده است. برای نمونه، به فضای داخلی حجرهها اضافه شد و ماهیت ایوانچهها از بین رفت. در فضای پشت حجرهها نیز راهرویی دالانمانند با سقف طاقیشکل احداث شد تا راه ارتباطی بین حجرهها باشد.
مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز از بناهای تاریخی تبریز است که قدمت آن به دوره سلجوقیان تا قاجار برمیگردد. این اثر که در سال ۱۳۱۰ بهعنوان اثر ملی ایران به ثبت رسید، در ضلع جنوبی مدرسه طالبیه و انتهای بازار تبریز قرار گرفته است. این مسجد که با نام مسجد جمعه تبریز نیز شناخته میشود، در گذشته یک ایوان داشت؛ ولی بعدها به دو ایوانی تغییر کرد و از جمله مساجدی است که روش ساخت آن با الهام از کاخ اختصاصی فیروزآباد بوده است. مسجد جامع نیز از زلزله سال ۱۱۹۳ هجری جان سالم به در نبرد و مسجد فعلی به همت حاکم تبریز بنا شد و از آثار مهم عصر قاجار محسوب میشود.
دیدنی های بازار تبریز
بازار کفاشان (باشماقچی)
بازار کفاشان از اصلیترین محلهای تولید و عرضه کفش، بهخصوص کفشهای دستدوز در تبریز است. این بازار نیز شامل بخشهای مختلفی نظیر تیمچه و سرای امید، تیمچه و سرای حاج ابوالقاسم میشود.
بازار بلورفروشان
بازار بلورفروشان که به فروش بلور و وسایل شیشهای در تبریز معروف بود، از بخشهای مختلفی نظیر تیمچه قندفروشان، تیمچه مظفریه، دالان میرزا محمد، سرای میرزا محمد، دالان بامچی لر، دالان حاج شیخ و سرای گرجیلر تشکیل شده است.
حمام خان
حمام خان که قدمتش به دوره قاجار میرسد، از قدیمیترین حمامهای تاریخی تبریز محسوب میشود. این حمام مزین به طاقهای آجری و ستونهای سنگی است؛ ضمن اینکه باغی بسیار دیدنی در محوطه بیرونی آن قرار دارد که زیبایی این حمام قاجاری را دوچندان کرده است.
رستوران حاج علی
رستوران حاج علی واقع در بازار کلاهدوزان (بوهچی بازار)، از بخشهای نوستالژیک و معروف بازار تبریز به شمار میرود که به بخشی از هویت بازار تبدیل شده است. کبابهای خوشمزه آن از کباب برگ تا چنجه و کوبیده و چلوکباب قلوهای در فضایی قدیمی و دنج و بالاخره بوی خوشعطر و اشتهابرانگیز برنج و کره برای هر گردشگری جذاب خواهد بود. حاج علی سالها پیش از دنیا رفت و اکنون پسر ایشان مدیریت رستوران را بر عهده دارد.
پرسشهای متداول
قدمت بازار تبریز به چه زمانی برمیگردد؟ قدمت بازار فعلی تبریز به اواخر زندیه و عصر قاجار برمیگردد. ساعت کار بازار تبریز چه زمانی است؟ بازار تبریز از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ عصر باز و در روزهای تعطیل بسته است. معروف ترین بخش های بازار تبریز کدامند؟ بازار، تیمچه و سرای امیر، تیمچه مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، مسجد جامع تبریز، بازار کفاشان و رستوران حاج علی را میتوان از جاهای دیدنی و معروف بازار تبریز معرفی کرد. مساحت بازار تبریز چقدر است؟ بازار سرپوشیده تبریز با مساحتی بالغ بر یک کیلومتر مربع، وسیعترین مجموعه بههمپیوسته آجری در دنیا است که از ۵,۵۰۰ حجره، ۲۰ راسته، ۲۵ تیمچه و ۳۵ سرا، مدرسه، حمام، مسجد و کاروانسرا تشکیل شده است.