یکی از جاذبههای دیدنی استان زنجان غاری آهکی و زیبا به نام کتله خور است. این غار که یکی از اعجابآورترین غارهای جهان نیز محسوب میشود در شهرستان خدابنده قرار دارد.
غار کتله خور یکی از زیباترین غارهای آهکی جهان است و از نظر قدمت، وسعت، تعداد طبقات و تنوع در تشكیل قندیلها، از غارهای منحصربهفرد دنیا محسوب میشود. این غار قبل از سال ۱۳۰۰ کشف و ۳۰ سال بعد توسط سید اسدالله جمالی به ثبت رسید. مهمترین و گستردهترین بازدید از کتله خور که باعث شد بیشتر شناخته شود، به سال ۱۳۶۵ برمیگردد که تیمی متشکل از غارنوردان زبده، غار را کنکاش و نادیدههای بسیاری را کشف کردند.
البته هنوز این غار مسیرهای کشف نشده بسیاری دارد و انتهایی برای آن یافت نشده است. تا كنون حدود ۳۰ كیلومتر از غار كتله خور شناسایی و نقشهبرداری ۲۲ كیلومتر از این محدوده انجام شده، ولی فقط یک مسیر ۱,۲۰۰ متری، آن هم در طبقه اول غار برای بازدید گردشگران مهیا شده است.
نامگذاری
در بعضی از مناطق غربی ایران، به کوههای کم ارتفاع کتله میگویند و احتمالا وجه تسمیه غار نیز به همین علت باشد که غار در یکی از این کوهها قرارگرفته است و خورشید از پشت آن طلوع میکند و بهجای «کتله خورشید» به آن «کتله خور» گویند. مردمان محلی نیز به این غار «کتل کوتول» میگویند. در زبان ترکی کتله به معنی پستی و بلندی و ناهمواریهای دخل غار و خور به معنی راحتی و آسانی که بهصورت کلی به معنی پستی و بلندیهای راحت و دنج است. تپه خورشید و روستای بدون خورشید نیز از دیگر معانی کتله خور هستند.
چگونگی شکل گیری
زمان شکلگیری غار کتله خور به دوران سوم زمینشناسی برمیگردد که حدود ۳۰ میلیون سال قدمت دارد. آبهای زیرزمینی در سنگهای آهکی کوه ساقیزلو نفوذ کردند و بهآرامی، آهکهای درون سنگها و صخرهها را شستند و حفرههایی ایجاد کردند تا غار کتله خور با شکل امروزی آن پدید آمد.
اگرچه غار در حال حاضر بیشتر شکلی خاکی دارد؛ اما در مراحل اولیه تشکیل خود غاری آبی بوده است. تشکیل طبقات متعدد این غار باعث شده است که آب به طبقات زیرین نفوذ کرده و کتله خور به غاری خشکی تبدیل شود. هنوز در بخشهایی از غار، رودی جریان دارد که حاصل جریان آبهای فرورو و شکلدهنده غار است.
مسیر دسترسی
غار کتله خور در استان زنجان قرار دارد و یکی از جاهای دیدنیهای خدابنده یا قیدار محسوب میشود. این غار در دل کوههای آهکی جنوب روستای گرماب و پنج کیلومتری شهر گرماب از توابع شهر خدابنده واقع شده است.
برای بازدید از غار کتله خور باید راهی شهر گرماب در استان زنجان شوید. از سه مسیر دسترسی به این غار امکانپذیر است:
- مسیر اول: جاده آسفالته زنجان - سلطانیه و سپس خدابنده - گرماب
- مسیر دوم: جاده زنجان - بیجار - گرماب
- مسیر سوم: جاده همدان- کبودر آهنگ
اگر از سمت تهران حرکت میکنید، بزرگراه تهران- قزوین را در پیش بگیرید، سپس بعد از شهر ابهر باید مسیر قیدار را حرکت کنید و از آن جا به سوی گرماب بروید. از سوی زنجان نیز باید مسیر زرین آباد و پس از آن گرماب را انتخاب کنند.
- آدرس غار کتله خور: ۱۵۵ کیلومتری جنوب زنجان، شهرستان خدابنده، شهر گرماب
- فاصله غار کتله خور تا زنجان: ۱۳۷ کیلومتر
ویژگی های غار
غار کتله خور در ارتفاع ۱,۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمهای که آبهای فرورو حاصل از ریزش جوی غار را خارج میکند و به رود شور میریزد، ۵۰ متر است. ورودی غار کتله خور یک دهلیز چهار هزار متری با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی است. پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالاییهایی به ارتفاع دو متر و گودالهای خشک قرار دارد که با دوشاخه ۵۰ متری ادامه پیدا میکند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون میرسد. ورودی اولیه این دهلیز بهمنظور جلوگیری از آسیبهای احتمالی بسته شده است. این مکان را افراد محلی «یورت یری» میگفتند که به زبان ترکی به معنی محل زندگی افراد یا آبا و اجداد اطلاق میشود.
غار کتله خور غاری است آهکی که در برخی نقاط آن گل رس و خاکهای حاوی اکسیدآهن مشاهده میشود. این غار که سه طبقه آن شناسایی شده دارای تونلهای فرعی، بخشهای دیگری است که بهترتیب میتوان میدان شیر خوابیده، میدان بیستون، میدان چهلستون، سهراهی کوهی، میدان پنجشیر، تالار عروس، تونل قندیلی، اتاق عقد، پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دوجادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و... را نام برد. تمامی این بخشها حاصل تجمعهای مختلف آهکی است که هرکدام بر اساس شباهتی که به یکی از اشیای اطراف ما داشتهاند به این اسامی خوانده میشوند.
در داخل قسمتی که تالار کوچک بلورین نام گرفته و به تالار ستونها چسبیده، چاهی به عمق هشت متر قرار دارد که احتمالا محل خروج آبهای فرورو و سازنده غار است. وجود چشمههای آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفرههای متعدد طبیعی هم از ویژگیهای منحصربهفرد این غار است. همچنین یکی دیگر از عجایب و زیباییهای این غار تعدد طبقات آن است که اینگونه غارها در جهان بسیار کمنظیر هستند. گمان میرود که این غار دارای هفت طبقه باشد که البته تاکنون تنها سه طبقه آن کشف شده است.
جالب است بدانید که بر اساس شواهد و بررسیهای انجام شده غار کتله خور به غار علیصدر در همدان متصل میشود و از بهلحاظ قدمت تقریبا همسن غار علیصدر همدان است، البته از دو جهت با هم تفاوت دارند. یکی اینکه غار علیصدر همدان غاری است کاملا آبی؛ اما غار کتله خور زنجان غاری است تقریبا خشک است. دوم اینکه آهکهای غار کتله خور نسبت به آهکهای غار علیصدر بسیار خالصتر است که عاملی برای زیباتر شدن غار است، چراکه خالص بودن آهکها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیلها میشود.
در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده است؛ بخش ورزشی آن تنها مورد استفاده غارنوردان و صخرهنوردان قرار میگیرد، حدود چهار کیلومتر است که البته هنوز انتهای آن کشف نشده است.
بخش تفریحی غار نیز که جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار میگیرد، حدود دو کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته میشود این مسیر تنها یک سوم کل غار است. بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد، قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم مختلف مورد استفاده قرار میگیرد، البته این دالان هیچگونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن بهصورت مصنوعی کنده شده؛ اما خود دالان کاملا طبیعی بوده است.
در مورد جانوران غار کتله خور نیز باید گفت تنها جانور داخل غار خفاش است، چون بهعلت نبود تغذیه و نور کافی، جانوران دیگری زندگی نمیکنند. آب و هوای داخل غار نیز در قسمتهای مختلف متفاوت است. مثلا در ورودی بهدلیل چرخش هوا تا ۴,۰۰۰ متری بهصورت تقریبا خنک بوده و از ۱۱ درجه شروع و در قسمتهای جلوتر رطوبت به حدود ۹۰ درصد میرسد.
غار کتله خور در طی زمان دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است که برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بودهاست. از تغییرات طبیعی این غار میتوان شکستگیهای حاصل از زمینلرزهها، گسلخوردگیها، لغزشها و ریزشها را نام برد.
قندیل های غار
غار کتلهخور از لحاظ کیفیت بلورها و قندیلها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده است. در این غار قندیلها یا همان استلاکتیتها، استلاکمیتها و ستونهای بسیار در گذرگاههای اصلی است و قندیلهای مخروطی آویزان از سقفها در اثر داشتن ناخالصیها، رنگهای متنوع به خود گرفتهاند. آنها که ترکیبات بههمراه نداشته یا کمتر دارند، بهصورت بلورهای شیشهای بسیار شفاف مشاهده میشوند. در غار کتلهخور همچنین میتوانید تجمعهای زیبا و جالبتوجه استالاگمیتهایی را ببینید که بسیار شبیه عروس و داماد هستند و به همین اسم نامگذاری شدهاند.
وجود همین قندیلها ویژگی منحصر به فردی به غار کتله خور بخشیده است. بهگونهای که از به هم پیوستن استالاکتیتها و استالاگمیتهای آهکی، ستونهای آهکی عظیم شکل بگیرند که باعث شدهاند که این غار خود نگهدارنده خود باشد؛ یعنی اینکه این ستونهای عظیم نقش نگهدارندههایی را بازی میکنند که مانع از فروریختن سقف غار میشود.