سیَلْک نام نخستین تمدن ایرانِ مرکزی در کاشان است. محوطهٔ باستانی سیلک که در منطقهٔ فینِ کاشان واقع شده قدمتی در حدود بیش از هشت هزار سال دارد. این تپه دراصل ویرانههای زیگورات باستانی ایران است.
«نزدیک به هشت هزار سال پیش از میلاد، مردم غارنشین فلات ایران در پی دگرگونیهایی که از لحاظ آب و هوا و تشکیل مزارع و چمنزارها به وجود آمد به دشتها روی آوردند و زندگی تازهای را آغاز کردند و در تمدن آنها نسبت به دورانهای پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد؛ کهنترین مردم دشتنشین، مردم محل سیلک (Sialk) نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی ایشان را در آنجا به دست آوردهاند.»
سیلک یکی از محوطههای باستانشناختی مهم فلات ایران است که در حدود بیش از هفت هزار و پانصد سال پیش از میلاد یکی از قدیمیترین سکونتگاههای فلات مرکزی ایران در آن به وجود آمد.
محوطه باستانی سیَلْک در پهلوی جنوب غربی کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین قرار دارد و از دو تپهٔ شمالی و جنوبی که در فاصله ۶۰۰ متری یکدیگر قرار دارند و دو گورستان تشکیل شدهاست.
یکی از گورستانها که گورستان الف نامیده میشود ۳۵۰۰ سالهاست و در ۲۰۰ متری جنوب تپهٔ جنوبی واقع شدهاست که امروزه بر روی آن بلواری ۲۴ متری به نام بلوار امیرالمؤمنین کشیده شدهاست. گورستان دیگر که گورستان ب نامیده میشود ۳۰۰۰سال قدمت دارد و در زیر باغها و زمینهای کشاورزی پهلوی غربی تپهها قرار دارد.
چگونگی کشف تپه سیلک کاشان
در حدود هشتاد سال پیش با جاری شدن سیل در زمینهای کشاورزی کاشان، تمدنی بزرگ و چندهزار ساله نمایان شد؛ ابزارآلات و سفالینههایی متفاوت با ابزارهای کنونی پیدا شدند که حیرت و حس کنجکاوی همه را برانگیختند و در این میان، افرادی که میخواستند یک شبه ره صد ساله را بروند، دل خاکهای این تپه را زیر و رو کردند. بعد از مدتی با فروخته شدن آثار به دست آمده توسط مردم و به خصوص کشاورزان منطقه به دلالان عتیقه، پای غارتگران هم به «سیلک» باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود به مزرعه شخم زدهی عتیقهفروشان تبدیل شد و سرانجام با انتقال آثار تاریخی به کشورهای غربی، «رومن گیرشمن»، باستانشناس موزهی «لوور» فرانسه، با هدف شناخت و شاید نجات تمدنی که به همهی مردم جهان تعلق داشت، روانهی ایران شد.
تاریخچه
تپه سیلک در حقیقت ویرانههای قدیمیترین زیگورات جهان و نیایشگاه مردمان باستانی ایران بوده که از گِل رس و سفال ساخته شدهاست. این مجموعهٔ تاریخی تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی شناسایی نشده بود و در میان مردم کاشان به شهر نفرین شده معروف بود.
بعد از انتقال شماری از آثار به موزه لوور فرانسه، کارشناسان این موزه متوجه دیرینگی این آثار شدند و رومن گیرشمن به ایران فرستاده شد و با همکاری آندره گودار فرانسوی که مدیر موزه ملی ایران بود توانست به کاوِش در این میدانگاه ادامه دهد.
کاوش
کاوِشهای اولیه
هیئت باستانشناسی به سرپرستی رومن گیرشمن سه فصل کاوش در سالهای ۱۹۳۳، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ میلادی بر روی هر دو تپهٔ سیلک و دو گورستان نزدیک به آن انجام دادند و در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷ خورشیدی) در دو مجلد با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی در پاریس چاپ کردند که بعدها به دست انتشارات میراث فرهنگی ایران به فارسی برگردانده شدند.
کاوشهای جدید
در سال ۱۳۸۰ خورشیدی دکتر صادق ملک شهمیرزادی از سوی سازمان میراث فرهنگی ایران جهت کاوش به منطقه فرستاده شد. گروه کاوش طی ۵ فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت، به نتایج جدیدی دست یافتند که در مجلدهای زیر به انتشار رساندند.
- زیگورات سیلک (نتایج فصل اول کاوش)
- سفالگران سیلک
- نقرهکاران سیلک
- شکارچیان سیلک
در طی کاوشهای این گروه نیایشگاه سیلک که به زبان اکدی زیگورات نامیده میشود، کشف شد این پرستشگاه را رومن گیرشمن (کاشف زیگورات چغازنبیل) نتوانستهبود پیدا کند.
دیوارهای داخلی خانهها را با گل اخری رنگ و مردگان را در زیر کف اتاقها، که فاقد آجر فرش یا سنگ فرش بود، دفن میکردند. مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک میسپردند و همراه آنها در گورشان اشیایی قرار میدادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد و در بعضی دیگر کم و بیارزش بودند. در خرابههای تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف باستانی پیدا شده است که در حال حاضر، در موزههای لوور فرانسه، موزه ملی ایران و موزه باغ فین و موزهای در کنار این مجموعه باستانی نگهداری میشوند.
اقدامات بعد از کشف تپه
اما بعد از خاتمه فعالیتهای گیرشمن و چاپ گزارشهای او، تا سال ۱۳۸۰ توجهی به سیلک نشد، به طوری که بسیاری از اراضی این محوطه به زمین کشاورزی تبدیل شد و به گفته برخی ساکنان قدیمی برای گسترش شهر و خانه سازیها فاصله چندانی تا این محوطه باقی نمانده بود؛ و در صورت ادامه این روند، از این تپهی باستانی به جز نام و خاطرهای باقی نمیماند. سرانجام دکتر صادق ملک شهمیرزادی، باستانشناس بزرگ و کوشای کشورمان، برای بررسی و ادامه کاوشها به سیلک رفت و با انجام پنج فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ طول کشید، توانست نتایج کارهای خود را در چند جلد آماده چاپ کند.
پس از پایان یافتن کاوشهای دکتر ملک شهمیرزادی، تا امروز (یعنی در طول شش سال گذشته)، این محوطهی باستانی دچار اتفاقهای ناگواری شده و تخریبهایی در آن رخ داده است. برخی کارشناسان میراث فرهنگی از انجام حفاریهایی توسط ادارهی برق کاشان در حریم درجهی یک سیلک و نصب تیرهای بتونی چراغ برق خبر دادند، اتفاقی که باعث شد تا دیگر همسایگان و متجاوزان به محوطه تاریخی سیلک اقداماتی غیرقانونی مانند ساخت و ساز، حفاری و حتی آسفالت کردن خیابانهایی در محدودهی عرصه سیلک انجام دهند.
نشانه های تمدن
از نکات دیدنی این منطقه باستانی وجود خرده سفالهای چند هزار ساله روی زمین و پیرامون این تپهها است. همچنین پیدا شدن دوکهای ریسندگی و بافندگی نشانی از آشنایی این مردم از صنعت ریسندگی و بافندگی دارد. همچنین، ساکنان این منطقه با ذوب کردن فلزات برای خود وسائل و ابزارهای کار میساختند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبی این تپه، میتوان شهر سیلک را جزو صنعتیترین شهرهای آن دوران محسوب کرد.
تپه سیلک در نگاه اول یک تپه خاکی است و جاذبهای برای دیدن، آن هم در گرمای شهر کاشان ندارد، ولی با کمی توجه به قدمت و شناخت تاریخی، آنوقت این تپه دالانی برای ورود به دنیایی دیگر محسوب خواهد شد.
کاوش های باستان شناسی
کاوشهای باستانشناسی
نتایج به دست آمده از کاوشها روی تپههای سیلک تمدن آن را به شش دوره فرهنگی متمایز تقسیم میکند که عبارتند از:
دوره اول و دوم
این دوره مربوط به قدیمیترین یا اولین ساکنان تپه شمالی است که حدود هفت هزارسال پیش شکل گرفته بود. بر اساس گزارش گیرشمن، ساکنان اولیه در کلبههای موقتی زندگی میکردند که آنها را با نی و شاخه میساختند و روی آن را با گل میپوشاندند. سپس خانهها را با دیوارهای چینهای و در دوره دوم با خشتهای دستساز میساختند. مردم ساکن تپههای شمالی، ظروف سفالی خود را احتمالا در کورهها میپختند.
در دوره دوم استفاده از نقشهای هندسی روی سطوح سفالها یا نقوش گیاهی و حیوانی نیز روی آنها انجام میشد. مردمان این دوره به شکار کشاورزی و شبانی میپرداختند و همچنین با یافتن سنگهای طبیعی مس و با استخراج آنها، زیورآلات کوچک میساختند. مردم سیلک مردگان خود را بهصورت جمع شده، در حالیکه سطح بدن آنها را با قشر نازکی از محلول گل اخرا پوشش میدادند، به همراه هدایایی به زیر کف منازل خود دفن میکردند.
دوره سوم
در حدود۶ هزار و ۱۰۰ سال پیش ساکنان تپههای شمالی محل سکونت خود را ترک کرده و احتمالا عدهای از آنها در فاصله حدود ۶۰۰ متری جنوب تپههای شمالی (تپههای جنوبی) ساکن شدند. در این دوره خانهها با خشتهای مستطیل شکل ساخته میشد و فرهنگ دفن مردگان به صورت دوره قبل بوده است.
در اواسط دوره سوم مردم از چرخهای سفالگری سود میبردند و سفالها در کورههای مخصوص پخته میشد که حرارت آنها قابل کنترل بود. در تزیین این سفالینهها علاوه بر نقوش قبلی از نقوش انسانی نیز استفاده میشد. پژوهشهای گیاهشناسی نمایانگر آن است که کاشان در این دوره دارای آب و هوای معتدل بوده است. در این دوره صنعتگران سیلک روش استخراج نقره از سنگ معدن را فراگرفته و اشیاء زینتی و زیورالات را از نقره میساختند. یکی از مهمترین پدیدههای فرهنگی اواخر دوره سوم استفاده از مهرهای مسطح است.
دوره چهارم
این دوره که از حدود ۵,۰۰۰ سال قبل آغاز شده و تا حدود ۴,۵۰۰ سال ادامه داشته، به نام دوره آغاز نگارش یا آغاز دوره شهرنشینی یاد میشود. مهمترین تحول فرهنگی این دوره پیدایش خط و نگارش به صورت اولیه است. در این دوره از مهرهای استوانه یا سیلندری منقوش به اشکال حیوانی یا هندسی استفاده میشد که نمایانگر پیشرفت تجاری و بازرگانی در آن دوره بوده است و به علت شرایط مساعد زندگی رشد جمعیت روند افزایشی به خود گرفت.
دوره پنجم
این دوره که تاریخی در حدود ۳,۲۰۰ سال پیش دارد. مربوط به مهاجرت مهاجران جدید به سیلک است. مهمترین فرهنگ این اقوام ساختن ظروف سفالی خاکستری رنگ است. معماری این مهاجران به روی بقایای ساختمانهای دوره قبل ساخته شد. در این دوره، فرهنگ خاکسپاری مردگان با استفاده از گورستانهای مجزا دگرگون شد. گورستان مردم (گورستان الف) این دوره در ۲۰۰ متری جنوب تپههای جنوبی قرار داشت که امروزه به کلی تخریب شده و تنها ۱۵ قبر از مجموع این گورستان توسط کاوشگران فرانسوی مورد کاوش قرار گرفته است. همچنین، به دلیل اعتقاد به زندگی بعد از مرگ در کنار مردگان خود اشیاء سفالی ابزار آهنی و مهر و… قرار میدادند.
دوره ششم
در تپههای جنوبی که بین سالهای ۲,۸۰۰ و ۲,۹۰۰ سال قدمت دارند، متعلق به مردمانی بود که مردگان خود را در گورستان ۲۵۰ متری غرب تپه جنوبی (گورستان ب) دفن میکردند. به عقیده گیرشمن آنها مهاجران جدید بودند که در تپههای جنوبی ساکن شدند. در این دوره سطح کل تپه مسطح شد و در نتیجه معماری دوره پنجم به طور کلی از بین رفت، فرهنگ خاکسپاری کمی دگرگون شد و علاوه بر فعالیتهای قبلی، چاله گورها را به شکل تپه در میآوردند و برخی از این گورها با سنگهای تراش خورده یا آجرهای بزرگ پوشانده میشد که احتمالا نمایانگر منزلت مردگان بوده است. مجموع ۲۰۰ قبر از این دوره توسط هئیت فرانسوی مورد کاوش قرار گرفته است.
از شاخصهای دوره ششم، ظروف سفالی هستند که کاربرد تدفینی داشتهاند، بعضی از این ظروف لولهدار یا شکل حیوانات و پرندگان هستند و سطوح آنها با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی تزئین شده است.
موقعیت جغرافیایی
تپههای سیلک کاشان در ضلع جنوبیغربی این شهر و در سمت راست جاده کاشان به فین یعنی خیابان امیر کبیر واقع شده و شامل دو تپه شمالی و جنوبی یا همان گورستان الف و ب به فاصله ۶۰۰ متری از هم است. گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله امروزه روی بلوار امیرالمومنین کشیده شده است. گورستان ب نیز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زیر باغ ها و مزارع کشاورزی ضلع غربی تپه قرار گرفته است.
تپه سیلک کاشان در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران و در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در فهرست ثبت آثار موقت جهانی قرار گرفته است.