خانه تاریخی پیرنیا در مقابل مسجد جامع نایین و محله باب المسجد این شهرقرار دارد . در حال حاضر این خانه محل نمایندگی میراث فرهنگی نایین و موزه مردم شناسی ناییین است .
قدمت این خانه حدود ۴۰۰ سال، از بناهای دوره صفویه است که یکی از قضات عالی رتبه دوره صفویه به نام قاضی نورالهدی به عنوان حاکم شهر نایین مامور نایین شد و این خانه را بدلیل نزدیک بودن به مسجد ، دیوان خانه قضایی خود قرار داد.
این خانه بوسیله بعضی از رجال خاندان معروف پیرنیا از اولاد قاضی نور خریداری شد و این خانه تا سال ۱۳۴۹ شمسی در اختیار خاندان پیرنیا بود و به خاطر ارزش های تاریخی این خانه ، از میرزا اخمد خان نایینی آخرین مالک این خانه خریداری شد و در اختیار میراث فرهنگی کشور قرار گرفت و به عنوان موزه مردم شناسی مورد کاربرد قرار گرفت .
معماری این خانه یک معماری کویری است و بصورت گودال باغچه ساخته شده است . طرح گودال باغچه مخصوص خانه های کویری است که از جهت عایق بودن حرارت ، نفوذ نکردن سرما و گرما و بویژه امکان نشستن آب قناتی که معمولا در خانه های کویری یک رشته آب قنات از آن عبور می کند که این خانه این ویژگی را دارد.
قسمت شمالی این خانه رو به آفتاب است ، نور این خانه را تامین می کند و در زمستان ها بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد . در طرفین خانه ، معمولا اتاق هایی است که در فصول مختلف سال استفاده می شود البته در تابستان بیشتر از قسمت پایین که همان گودال باغچه هست ، استفاده می شود.
این اثر تاریخی در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه میزبان موزه مردم‌شناسی نایین است.
معماری
مهم‌ترین ویژگی هنری خانه تاریخی پیرنیا نقاشی‌های دیواری و گچبری‌های بسیار زیبای آن در ایوان شاه‌نشین، اتاق تشریفات و اتاق مخصوص حاکم است.
خانه پیرنیا یکی از یادگارهای ارزشمند معماری دوران صفویه و نمونه شاخصی از مساکن سنتی نائین است. این بنا که الگوی مهم معماری و هنری خانه‌های تاریخی در منطقه کویر است و از اجزاء مختلفی از جمله ورودی، دالان‌های متعدد، هشتی، غلام‌گردش، ایوان شاه‌نشین، اتاق نشیمن، گودال باغچه، باغ و بخش‌های مختلف دیگر تشکیل شده است. خانه پیرنیا از مجموعه خانه‌های متعددی تشکیل می‌شده است که هرکدام کاربردی متفاوت داشته‌اند.
ترکیب تزئینات معماری، گچبری و نقاشی‌ها، زیبایی غیرقابل وصفی را پدید آورده است. از دیگر تزئینات این بنا می‌توان به تزئینات معماری کاربندی‌ها، یزدی‌بندی‌ها و رسمی‌بندی‌ها اشاره نمود. در نقاشی‌های موجود در قسمت‌های مختلف این بنا؛ نقوش گیاهی، هندسی، گل و مرغ، اژدها و حیوانات مختلف را می‌توان مشاهده کرد. موزه‌ی مردم‌شناسی نائین که در خانه تاریخی پیرنیا واقع شده است، دارای ۱۰ فضای نمایش اشیاء با موضوع مردم‌شناسی است.
۱- بخش ورودی شامل نمونه‌هایی از پوشش گیاهی و گیاهان دارویی.
۲- هشتی ورودی (محل بلیت‌فروشی) شامل وسایل مربوط به اسب و کشاورزی، انواع کلید و نمونه‌هایی از کلون در و انواع قاشق و ملاقه.
۳- راهروی بزرگ ورودی با نام سالن روشنایی و سفال لعاب‌دار، شامل انواع وسایل روشنایی، کاسه و کاشی لعاب‌دار.
۴- هشتی ورودی به حیاط موزه شامل انواع ظروف آبخوری.
۵- سالن اسلحه و ادوات جنگی.
۶- سالن ظروف فلزی.
۷- سالن پوشاک شامل پوشاک زنانه قاجار و پوشاک مردانه قاجار.
۸- راهروی ورودی به عبابافی (مربوط به ابزار گلیم‌بافی و عبابافی و ظروف سفال لعاب‌دار).
۹- اتاق کرسی با چهار مجسمه مومی شامل یک مرد، دو زن و یک پسربچه که با پوشاک زمان قاجار و لوازم روزمره زندگی زینت یافته است.
۱۰- سالن عبابافی که با یک مجسمه مومی پشت دستگاه عبابافی و یک دستگاه که عملاً بافت عبا را به نمایش می‌گذارد.
گچبری‌های خانه پیرنیا شامل قاب‌های متعددی بوده و داستان‌های هفت‌پیکر نظامی شامل: داستان‌های خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، صحنه‌های شکارگاه، داستان‌های عاشقانه و خیال را به نمایش گذاشته است.
یکی از بخش‌های مهم این بنا وجود فضای گودال باغچه در مرکز حیاط است که به عنوان تابستان‌نشین خانه و برای دسترسی به آب قنات حفر شده است.
موزه
در حال حاضر بیش از یک هزار شیء تاریخی و قدیمی در موزه مردم‌شناسی کویر نائین نگهداری می‌شود. گردشگران در موزه مردم‌شناسی کویر نائین می‌توانند با فرهنگ مردم کویر، زندگی کویری، وسایل کشاورزی، ادوات و وسایل نظامی، پوشاک، صنایع و هنرهای سنتی و آداب و رسوم مردم بومی منطقه آشنا شوند.
کوزه‌های قدیمی و کتیبه‌های چوبی از دوره ایلخانی، زیلوی قدیمی با قدمت ۴۰۰ سال متعلق به دوره صفوی و درب چوبی دو جداره قدیمی با قدمت بیش از ۳۰۰ سال از جمله آثار تاریخی مهم این موزه است.
اشیای قدیمی دیگری مانند: پیه‌سوز، وسایل روشنایی، کوزه، سینی برنجی، سماور برنجی، جلد تپانچه و باروت‌دان چرمی متعلق به دوره‌های قاجار و صفوی و دیگر وسایل قدیمی و تاریخی در این موزه در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد.
برپایی فروشگاه صنایع‌دستی و اجرای برنامه مشاعره در خانه پیرنیا ازجمله برنامه‌های این اداره در ایام نوروز در این موزه تاریخی و قدیمی است. اشیاء موزه پیرنیا شامل وسایل کشاورزی، ادوات و وسایل نظامی، پوشاک، صنایع‌دستی، هنرهای سنتی و نشان‌دهنده آداب و رسوم و اعتقادات مردمان بومی منطقه است. فضاهای اصیل مساکن سنتی موجود در خانه بیانگر سکونت مردمی است که از قدیم اهل فضل و هنر بوده‌اند. این خانه در سال ۱۳۴۹ توسط فرهنگ و هنر خریداری و پس از انجام مرمت‌های مورد نیاز بنا، در اسفند ۱۳۷۳ به موزه مردم‌شناسی کویر نائین تبدیل گردید که در آن مردم از طریق اشیاء، لوازم و وسایلی که در جای‌جای فضاهای خانه و ویترین‌ها قرار گرفته با فرهنگ مردمان کویر آشنا می‌گردند.
