قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان رو باید «مسجد جمعه» یا «مسجد جامع» اصفهان تلقی کرد. نمایی که این مسجد الان داره بیشتر مربوط به اقدامات دوره سلجوقیه اس اما تعمیراتش به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شه. مسجد ورودیهای متعددی داره که هر کدوم فضای مسجد رو به بخشهایی از بافت داخلی اون مربوط می کنن . این ورودیها همه در یه زمان ساخته نشدن و هر کدوم در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود اومدن. شبستان مسجد که روی ستون های مدور استواره، با گچبریهای خیلی قشنگی تزئین شده که مربوط به عصر دیلمیانه . یه محراب فوق العاده زیبا و معروف هم داره که به دستور سلطان محمد خدابنده ساخته شده و به «محراب الجایتو» معروف است.
چرا باید این مسجد را ببینیم؟
اولین دلیلی که مسجد را دیدنی می‌کند تاریخچه آن است. علاوه بر قدمت طولانی، ثبت شدن اسم آن در بین میراث جهانی یونسکو خیلی‌ها را برای دیدن آن مشتاق‌تر می‌کند.
از طرف دیگر هم معماری بنای مسجد ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را از دیگر مساجد ایران متمایز می‌کند. مثلا چهار ایوان دارد و شهرت اصلی‌اش را هم از همین چهار ایوان گرفته است. این ایوان‌ها مسجد را از حالت عربی به مسجد ایرانی تغییر داده و سبکی جدید به وجود آورده‌اند.
ایوان صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در غرب و شاگرد در شرق، با مقرنس‌کاری‌ها و تزیینات، نمای زیبا و بدیعی در مسجد درست کرده است.
همچنین این مسجد به جای گنبد چهار ضلعی، گنبدی ۱۶ ضلعی دارد. همین ویژگی هم باعث شده که الهام‌بخش ساخت مسجدهای دیگری در تبریز، شیراز و سمرقند با چهار ایوان و گنبدهای ۱۶ ضلعی باشد.
یکی دیگر از ویژگی‌هایی که مسجد را دیدنی می‌کند سردر آن است. در این مسجد شبستان الجایتو، محراب الجایتو، شاه‌نشین، شبستان زمستانی، بیت‌الشتاء، گنبد خسروی و گنبد تاج‌الملک را خواهیم دید. علاوه بر آن باید گاهی سرمان را بالا بیاوریم و طاق‌ها، دهانه‌های طاق و تزیینهای سقف را نگاه کنیم و از خلاقیت معماران دوره ایلخانی تا صفوی به وجد بیاییم.
ویژگی دیگری که می‌تواند ما را برای دیدن این مسجد قانع کند تاثیرگذاری آن در شکل‌گیری هسته اولیه اصفهان بوده است. وقتی مسجد جامع ساخته شد، به عنوان اولین میدان شهر شناخته شد، بازارها ایجاد شدند و به مرور زمان محلات و بناهای عمومی و معابر و شهر هم شکل گرفت.
گذرگاه‌ها و معابری که دور تا دور مسجد درست شده نشان‌دهنده ارتباط گسترده آن با شهر است. به خاطر همین هم هست که تاریخچه محله‌ای که در آن ساخته شده نسبت به همه محلات دیگر اصفهان طولانی‌تر است.
وقتی وارد مسجد می‌شویم باید همه ضلع‌های آن را بگردیم. مثلا از ضلع شمالی و ایوان درویش شروع کنیم، به مدرسه مظفری نگاهی بیاندازیم، شبستان و کتیبه‌های مختلف آن را هم ببینیم.
ایوان درویش، ایوان صاحب، ایوان استاد و چهل‌ستون داخل مسجد هم بسیار دیدنی‌ست. ایوان درویش از اسم فردی گرفته شده که روزگانی در این ایوان تدریس کرده است. همچنین محراب الجایتو هم در شبستان الجایتو قرار دارد و احتمالا در بازدید از مسجد آن را می‌بینیم. الجایتو بیشتر به خاطر گچبریهای زیبای مسجد مشهور شده و زیباترین گچ‌بری مسجد هم به آن اختصاص دارد.
شبستان مسجد
این شبستان به شبستان عماد هم معروف است، طوری ساخته شده که سرما به داخل نرسد و شکل ساخت بنا طوری بوده که ارتفاع کمی داشته باشد. اتاق‌های آن شبیه به خیمه هستند و همچنین وسط طاق یک سنگ مرمر گذاشته‌اند تا نور به داخل منتقل شود. ویژگی جالب شبستان زمستانی هم در این است که طوری ساخته شده حرارت از بنا خارج نشود، درنتیجه تابستان‌ها خنک است و زمستان گرم است. جالب اینکه در زمان صفویه روی پشت‌بام مسطح آن گاهی نماز صبح می‌خواندند.
